Lesbók Morgunblaðsins - 15.08.1992, Blaðsíða 12
I Hítardal
Saga lands og þjóðar verður í aldanna rás samofin
og því hlýtur hver og einn að taka sinn bagga,
skila honum næstu kynslóð. Það er meira en
orðin sjálf sem þú lest þegar þú segir: Þetta
land átt þú. Landið er móðir og faðir, óskir og
Hítardalur varð snemma
ríkur kirkjustaður og
eftirsótt prestakall.
Kirkjan átti allar jarðir í
sókninni. þar bjó
merkispresturinn Jón
Halldórsson, sem skráði
sögur biskupa, presta,
skólameistara og skrifaði
auk þess annála.
Eftir GUNNAR
FINNBOGASON
vonir og allt sem þú átt. Með þessi orð að
leiðarljósi verður reynt að segja sögu Hítar-
dals, en stiklað verður á stóru og reynt að
rýna í framtíðina.
Fyrst er getið um Hítardal í Landnámu
og sagt frá Þórhaddi, syni Steins mjöksigl-
anda er nam Hítardal til Grjótár hið syðra
en hið ytra til Kaldár og á milli Hítarár og
Kaldár til sjávar.
Á 12. öld verður Hítardalur höfuðból og
þá leggst af Húsafellsnafnið, en svo nefnd-
ist áður helsta býli dalsins og var sann-
nefni, því að æði mikið móbergsfell liggur
þvert í dalnum og undir fellinu hefur bær
alltaf staðið. Víða er Hítardals getið í sög-
um. Þar gerist Bjamar saga Hítdælakappa.
Vinátta var með Birni og Gretti Ásmundar-
syni og segir í Grettis sögu að Grettir hafi
hafst við í þijá vetur í Grettisbæli — „og
reyndu þeir margan fræknleik". Þá kemur
Hítardalur oft við sögu í Sturlungu. Þar var
á fóstri Sturla Sighvatsson með Þorláki
Ketilssyni — „er bjó í Hítardal virðulegu
búi og var göfugmenni mikið“.
Á fyrri tímum var gróðursælt í Hítardal,
en þar hefur mikill uppblástur átt sér stað,
en nú er þar uppgræðsla hafin af miklum
þrótti.
Hítardalur varð snemma ríkur kirkjustað-
ur og eftirsótt prestakall. Kirkjan átti allar
jarðir í sókninni: Hróbjargarstaði, Velli,
Moldbrekku, Syðriskóga, Ytriskóga, Helga-
staði og Hítardal, 12 jarðir í næstu þremur
sýslum, Hvalseyjar hálfar með æðarvarpi
og lunda- og dúntekju, hálfan reka á Gömlu-
eyri, allan reka á Vigdísarstöðum, afrétt
fyrir allan geldfénað á Langavatnsdal og
laxveiði að hálfu í Haffjarðará. Auk hlunn-
indanna fylgdu kirkjujörðunum 55 kúgildi
og leigur eftir þau voru 1.110 pund smjörs.
Prestakallið var hægt, einni kirkju að þjóna
og fámenn sókn. Vinnufólk og staðarfólk
var margt, oftast yfír 20 manns.
Nú er fátt sem minnir á þetta höfðingja-
setur og þennan kirkjustað. Nútíminn hefur
haldið innreið sína, túnrækt mikil og afurð-
ir góðar. Kirkjugarðurinn með öllum leiðun-
um er horfínn en þar komin græn flöt. (Nú
er þar reyndar heimagrafreitur.) Enn eru
til þrír legsteinar (með sínu latínuletri) sem
staðist hafa tímans tönn, en þó verið færð-
ir til. Sá elsti var yfír sr. Sæmundi Odds-
syni, d. 1687.
Þá er ónefndur sá prestur í Hítardal, sem
lengst mun minnst verða. Hann hefur hlað-
ið sér minnisvarða, sem ekki brestur svo
lengi sem íslensk saga er til. Þetta er sr.
Jón Halldórsson, sem var prestur í Hítardal
1691-1736. Hann var mikill og góður sagn-
ritari, gagnrýninn og vandvirkur. Hann
Séð heim að Hítardal og yfir bæinn og túnið í átt til sjávar.
skráði biskupasögur, prestasögur, skóla-
meistarasögur, annála og enn fleira. Margt
er óprentað af ritum sr. Jóns. Hér var það
áreiðanlega happ mikið að sr. Jón skyldi
hljóta þetta fámenna en tekjugóða presta-
kall. Hann þá ekki biskupsembætti og naut
sagnfræðin þess, en einn sona hans varð
biskup og hinn mesti sagnfræðingur. Það
var Finnur (1704-1789). Hann reit á latínu
kirkjusögu íslands, Historia ecclesiastica
Islandiæ. Þar naut sonur föður síns. Við
eigum sr. Jóni skuld að gjalda.
Upp úr miðri 19. öld verða nokkrar breyt-
ingar á kirkjusóknum og prestaköllum í
landinu en orsakir þess verða ekki raktar
hér. Árið 1875 er Hitardalssókn lögð niður
og sameinuð Staðarhraunssókn. Hítardals-
kirkja er svo lögð af 1884 og þá flyst Hítar-
dalsklerkur að Staðarhrauni. Síðasti prestur
í Hítardal var Jónas Guðmundsson (1876).
Hlunnindi Hítardalsprestakalls verða eign
Staðarhraunskirkju, en kirkjujarðasjóður á
Hitardal og er hann gerður að leigujörð. Á
20 árum verður Hítardalur argasta kot, en
1919 er jörðin seld leiguliða og allt frá
1910 hefur jörðin verið í ætt hans og nú
orðin stórbýli.
Þegar allt þetta er haft í huga verður
fyrsta spuming, sem fram kemur á varir
okkar, þessi: Hversu mikið fé á Hítardals-
kirkja inni hjá ríkinu, þar sem konungsvald
og landsjóður hrifsuðu tii sín eigur kirkjunn-
ar á síðustu öldum? Það er erfítt að segja,
en’ víst er að hér er um mikla fjármuni að
tefla. Erkibiskup og síðar konungur tóku
sér veitingarvald yfír Hítardalsstað, enda
var prestakallið eitt af þeim ríkustu og eftir-
sóttustu á landinu.
Nú yrði farið fram á að skila Hítardal
einhveiju af þessum auði í eitt skipti fyrir
öll. Síðan yrði hafíst handa að reisa kirkju-
staðinn Hítardal til vegs og virðingar.
Fyrst yrði kirkja reist og nefnd Jóns-
kirkja og er þá kominn minnisvarði um sr.
Jón Halldórsson.
En Hítardalur er ekki í alfaraleið, heldur
innsti bær í dal, og áður var það ókostur,
sem ekki þarf að fjölyrða um, en nú verður
það fremur kostur og gefur kirkjuferðunum
gildi — að koma á fallegan stað, þar sem
rými er nægt til allra átta með fjölbreyti-
legu landslagi. Fólk kemur í kirkju og tekur
þátt í messugjörðinni og jafnvel meira en
það — það kemur til að hittast og tala sam-
an, og ungt fólk kemur til að sjást. Það
fínnur brátt hraunbolla, gjótur eða brekkur
með blágresi og maríustakki, og þá ljómar
sú mynd sem í hugskoti fæðist og landið
fær mál, ástarmál. Kirkjuferðir voru fyrrum
samkoma öðrum þræði en guðsþjónusta að
hinu leytinu. En á síðustu áratugum, þar
sem þéttbýli eða bæir hafa orðið til, er
kirkjuferðin nú sem hraðferð í kirkju og úr,
en ekki lengur samkoma. En kirkja í sveit
hefur margt að bjóða, ferðina á staðinn og
það að sjá aðra, talast við, syngja saman,
neyta einhvers, vera í návist fólks án þess
að flýta sér, guð leitar mannsins og maður-
inn leitar guðs.
Eftir messu býður Hítardalskirkja öllum
kirkjugestum að veiða í Hítarvatni og Hít-
ará. Harðir vellir og hólar eru víða á leið
og nægja öllum til leikja, og ef fólk er nógu
hugmyndaríkt má vera að ungdómurinn
taki sér fyrir hendur að leika úti einhveija
þætti, t.d. úr Bjarnar sögu Hítdælakappa,
úr Bárðar sögu Snæfellsáss, o.s.frv.
I ágústmánuði er beijatíð. Kirkjugestir
og börn lesa ber sér til gagns og ánægju.
Ekki hefur hér verið minnst á fjölmargt,
sem tengt er Hítardal en sagan geymir í
hólfum sínum. í Hítardal varð hið mesta
manntjón, sem orðið hefur í húsbruna á
íslandi, en þar brunnu inni 72 menn. Þetta
gerðist 30. september 1148. í þeirra hópi,
sem fórust, voru 7 prestar og Skálholtsbisk-
upp Magnús Einarsson, sem var þá á heim-
leið eftir visitazíu-ferð á Vesturlandi. Síðar
á 12. öld varð til vísir að munklífi eða
klaustri í Hítardal og er það álit sumra
sagnfræðinga, að klaustrið hafi átt að stofna
til minningar um þetta stórslys. Þá bjó í
Hítardal goðorðsmaður og ríkur höfðingi,
Þorleifur beiskaldi Þorleiksson. Hann bjarg-
aðist úr eldinum og lést árið 1200. í Hítar-
dal væri verðugt að reisa hús, sem minnti
á þessa atburði. Ef til vill mætti nefna hús-
ið Beiskalda.
Slíka byggingu þarf að nýta sem best
bæði sumar og vetur. Að sumarlagi verða
ferðamenn og gestir tíðförulir í Hítardal. í
tísku er og hollt er fyrir fólk að fara í göngu-
ferðir. Þar má ganga á Bæjarfell, í Söng-
helli, að Nafnakletti, á Háheiðarkoll eða
Grettisbæli, á Hrútaborg, í Stefningardal
og Rauðsdal. Þá eru ákjósanlegar leiðir inn
í Fjalli, t.d. að gagna á Hítarhólm eða vest-
ur í Hnappadal, jafnvel yfír Svínbjúg og inn
í Hörðudal eða þá inn á Þórarinsdal og nið-
ur Langavatnsdal. Alls staðar má velja um
stuttar eða langar gönguleiðir, erfiðar eða
auðveldar.
Listamenn munu sjálfsagt eiga erindi í
Hítardal, því að landslag allt vekur þar skap-
andi anda í blíðu og stríðu. Einnig má gera
ráð fyrir fundahöldum og ráðstefnugestum,
því að staðurinn er í ákjósanlegri fjarlægð
frá Reykjavík, þar sem loft er hreint og í
kyrrðinni sú hvíld, sem nærir þreytta sál.
Þá má líka hugsa Sér að í nýbyggingunni
í Hítardal væru höfð námskeið eða skóli til
styttri eða lengri tíma. E.t.v. kæmu stúdent-
ar úr guðfræðideild háskólans þar saman
til að iðka bænalestur og vera í einrúmi.
Þá væri aftur orðið mannmargt í Hítardal
eins og var fyrr á dögum. Þar í jörð liggja
jarðneskar leifar sr. Jóns Halldórssonar til
hinsta dags, en í grasinu uppi leikur lífið í
undursamlegum tilbrigðum, því að gróður
og guð eiga landið. Við byggjum það aðeins
stundlegan tíma.
12
4