Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1992, Blaðsíða 5

I bókaforlaginu Þjóðsögu við Þingholtsstæti, þar sem Hafsteinn vinnur að stóru
og metnaðarfullu verki: 10 binda ritröð um íslenzka þjóðmenningu. Þama hefur
hann teikniborð og ævinlega fer hann í hvítan slopp á vinnustað.
Ljósm.Þjóðminjasafnið/Edda Sigurjónsdóttir.
En nng
Islænders
Udbytte
ai et Knrsns
paa
Fagskolen
"r ^Wroffi,„to|
toWisttni
hmpmwvt tkmtH
i f < tt* f ttfvv* fsi Ktrs rtt-
Síður úr tímariti danska prentiðn-
aðarins, „Det grafiske fag“, frá
árinu 1939, þar sem fjallað er sér-
staklega um verk Hafsteins Guð-
mundssonar, bókarkápu, bækling,
verðlista og reikningseyðublöð.
Þessi heiður hefur ekki svo vitað
sé hlotnast öðrum íslendingum í
þessu fagi. í tímaritinu segir m.a.
svo: „Á sumamámskeiðinu íár var
einkum einn nemandi, sem vakti
athygli kennaraliðsins, að hluta
vegna skilnings á grundvallar-
atriðum ogaðhluta fyrir hæfileika
til að gæða verkefnin persónuleg-
um svip. Þetta var ungur prentari
frá Islandi. “ Þess má geta einnig,
að í framhaldi af þessu, í janúar
1940, ritaði Valtýr Stefánsson lof-
samlega grein um Hafstein og
verk hans í Morgunblaðið.
'rMMÍÍiinÍt^níJfWÍH»U»r^!3»pi^rnírn«Ií)IimI»«IníTCíinl|I{iíírít?ChII"
KNirvt >*MN |—iw, r* K.HÍI lil
ra iiritarf »1 n*r<l Sj«»rfi<^ eMrf* rwwn.
Kf. 4 »»n m Kotlurit. Im* Jn mit< Ijf**-
•■t t » —t,inmi.
DuukxJk
33»
í því nafntogaða prentverki sem kennt var
við Gutenbergshus. Það vildi svo til, að þar
mætti hann til vinnu 2. september, sama dag
og Þjóðveijar réðust inn í Pólland og síðari
heimsstyijöldin braust út. Allt í einú varð
allt með öðrum brag, líka í Danmörku. Það
varð samdráttur og mönnum var sagt upp
vinnunni. Það var því litið homauga, að nýr
maður, þar að auki útlendingur, væri ráðinn,
en þvi mun hafa ráðið meðmæli eins kennara
á námskeiðinu. Hafsteinn var í Gutenbeigshus
í mánuð; var þá sagt upp, en fékk um leið að
vita á afar vinsamlegan hátt, að hann væri
velkominn þangað síðar. Og heim hélt Haf-
steinn með síðustu ferð íslandsfarsins Drottning
Alexandrine. Svona fór um sjóferð þá.
Heim kominn gekk Hafsteinn beint að
starfí sínu í ísafold, þar sem Gunnar Einars-
son var prentsmiðjustjóri. „Okkur Gunnari
kom vel saman og mér þótti hann að mörgu
leyti ágætur maður, en ör í skapi“, segir Haf-
steinn, „og einu sinni sinnaðist honum svo
ákaflega við mig, að hann rak mig á stund-
inni; sknfaði bara uppsögn á einhvem pappír-
smiða. Ég gekk beint yfir í Prentsmiðjuna
Acta, sem var spölkom frá, og fékk vinnu þar
samstundis. En það var ekki liðinn nema dag-
ur þegar Gunnar hringdi og spurði, hvort ég
ætlaði ekki að fara að koma. Ég sagði sem
var, að ég væri búinn að ráða mig. Hann tók
ekki mark á því og hélt áfram að nauða í mér
að koma. Og eftir fjóra mánuði í Acta lét ég
undan og fór aftur á gamla staðinn í ísafold“.
En það átti ekki fyrir Hafsteini að liggja
að vera þar til langframa. Árið 1942 urðu þau
tímamót, að hann tók að sér að verða prent-
smiðjustjóri í Hólum, nýju prentverki sem
ýmsir gallharðir vinstri menn stóðu að með
Kristin E. Andrésson í broddi fylkingar. Þessi
prentsmiðja átti fyrst og fremst að prenta
fyrir forlögin Mál og menningu og Heims-
kringlu, sem í raun voru sama tóbakið. Prent-
smiðjan Hólar var til húsa í nokkrum sam-
tengdum skúrum bakatil við Óðinsgötu 13.
„Ég var prentsmiðjustjóri þama í 23 ár“,
segir Hafsteinn, „og átti þar smáhlut í fyrstu,
en seldi part af honum þegar ég byggði yfir
mig íbúaðarhúsið. Yfirleitt hannaði ég útlit á
öllum bókum, sem þama vora prentaðar og
ekki aðeins bækumar, heldur teiknaði ég
munstur, sem prentað var á kápupappír. Ég
lagði mikla vinnu í smáatriði svo sem ramma
og þess var gætt, að hafa þetta alltaf sitt
með hveiju móti. Af þessu hafa sumir fengið
þá hugmynd, að hér hafi verið um svokallað-
ar viðhafnarútgáfur að ræða, en svo var alls
ekki. Aðeins vildi ég vanda allt sem ég kom
nærri. En vitaskuld var þetta ekki hlutverk
prentsmiðjustjórans og var reyndar vanmetið.
Svo fór að ég kvaddi Hóla.“
Heima hjá Hafsteini rennum við augum
yfir bókakilina frá þessum áram. Ritraðir era
þar bundnar í sérstaka liti og listræn tilfinn-
ing og alúð Hafsteins lýsir af öllu þessu verki.
En eftir Hóla-tímabilið urðu enn tímamót hjá
Hafsteini. Nú var kominn tími til að reyna
eitthvað á eigin spýtur og næst réðst hann í
að reisa Prenthús Hafsteins Guðmundssonar
vestur á Seltjamamesi. Það starfrækti hann
í 8 ár ásamt útgáfustarfseminni, sem raunar
hafði byijað með stofnun forlagsins Þjóðsögu
árið 1954, meðan Hafsteinn var í Hólum.
Fýrir utan bókina um Þorvald Skúlason, sem
áður er getið, hefur Hafsteinn gefið út lista-
verkabók um Kristínu Jónsdóttur og báðar
þessar bækur hannaði hann. En fyrst gaf
Þjóðsaga út þjóðsögur Jóns Árnasonar og
síðan allar íslenzkar þjóðsögur
Þar að auki bjó Hafsteinn til kennsluefni
um týpógrafíu fyiir Iðnskólann og kenndi þar
prentnemum í 20 ár; hætti því uppúr 1970.
Með því starfi hefur hann haft veraleg áhrif
á framvinduna í faginu, en þetta var of mik-
il viðbót við fulla vinnu við prentsmiðjustjóm,
útgáfu og bókahönnun.
En metnaðarfyllsta verk Hafsteins er 10
binda ritröð um íslenzka þjóðmenningu, risa-
vaxið verk, sem varla er hægt að ætlast til
að einstaklingur kosti útgáfu á.
„Ég hef veðsett allar eigur mínar“, segir
Hafsteinn, „og í raun ráðizt í alltof mikið.
Og til hvers? Ætli það sé ekki vegna þess
að mér er umhugað um þessa tungu sem.við
tölum og vil leggja mitt af mörkum til varð-
veizlu hennar. Eg óttast að tungumál okkar,
sem geymir menningararfleifðina, sé í hættu.
Þessvegna geri ég þetta og af öllum mínum
verkum þykir mér vænst um þetta og bækurn-
ar hanna ég sjálfur.
Nú er búið að vinna handrit að stærstum
hluta heildarverksins, - búið að semja við
höfunda, en því miður hafa tímamörk ekki
alltaf staðizt hjá þeim. Þessvegna varð 7.
bindi að koma út á eftir því 1. og síðan hafa
5. og 6. bindi komið út. Mig hafði dreymt
um að koma út einu bindi á ári, en það hefur
ekki getað staðizt. Umfjöllun um bækumar
hefur verið lofsamleg, en salan hefur ekki
orðið eftir því og það hefur valdið mér von-
brigðum. Samt held ég að veralegur áhugi sé
á íslenzkri þjóðmenningu og að hann fari
ekki minnkandi."
Mér þótti forvitnilegt að heyra hvað þessi
„grand old man“ íslenzkrar bókagerðar segir
um útlit bóka núna, þegar tölvan er orðin
þarfasti þjónninn og ómissandi hjálpartæki.
Nú þarf enginn lengur að standa í því að
teikna fyrirsagnir eins og við Hafsteinn gerð-
um báðir, ég í Vikuna og Hafsteinn á allskon-
ar prentgripi. Svo koni letrasettið, stafir á
plastþynnu, sem teknir vora upp og raðað
saman; það var heilmikið framfaraspor og
eftir það hættum við að mestu leyti að teikna
fyrirsagnir. Nú er hægt með hjálp tölvunnar
að halla letri og teygja það á hæðina eða
þversum eftir vild. En hvemig lízt Hafsteini
á þessa þróun?
„I henni er hin ómælda hætta fólgin, en hún
verður ekki skilgreind í fáum orðum. Mér
finnst útlit bóka núna mjög tilviljanakennt.
Fýrir því era ákveðnar forsendur að mínu
viti. Ég verð að segja, að það sést illa að vel
menntað fagfólk hafi unnið að þessu. Of oft
finnst mér birtast í útlitinu fáfræði um Bók-
ina og hlutverk hennar og textans. Það sem
ég hef verið að gera er prótest, mótmæli
gegn þessu. Þegar litið er á blöðin finnst mér
týpógrafían í Morgunblaðinu bezt, en í tíma-
ritunum fínnst mér allur þessi glanspappír
þreytandi og ónauðsynlegur - svona álíka og
maður gengi alltaf í kjól og hvítt. Mér þætti
betra að sjá tímaritin að hluta til prentuð á
mattan pappír.“
Hafsteinn á hluta af húsinu Þingholts-
stræti 27 og þar er Bókaútgáfan Þjóðsaga
til húsa. Þar hittir maður Hafstein á hvítum
slopp; þann vinnuklæðnað hefur hann ekki
lagt af. Og þar stendur hann við sitt teikni-
borð og horfir fram á veginn Segir: „Mér
finnst ég eiga mikið ógert. Einn af göllum
mínum er sá að ég vil skipta mér af öllu, líka
því sem mér kemur ekki við. Til dæmis Mý-
vatnsöræfunum. Út af fyrir sig koma þau
mér ekki við, en ég vil samt ekki að þau fari
á kaf í sand. Umfram allt hef ég brennandi
áhuga á hverskonar formkúnst, bæði í prent-
list og myndlist. Og mér er ekki sama um
það hvernig myndlistin þróast. Sumt af því
sem nú er sett fram undir merki myndlistar
er að mínum dómi eitthvað allt annað, en út
í þá skilgreiningu fer ég ekki hér. Tökum til
dæmis stuðlabergsdranga, sem dritað hefur
verið út um allt í Viðey, vegna þess að útlend-
ur frægðarmaður vildi standa að því.“
Gísli Sigurðsson
kristIn jónsdóttir
BjomTh.Björnsson
ÞORVALDUR
SKÚLASON
Braoltyðjandi isleiukrar samt,mali5ta,
Hafsteinn er einlægur unnandi myndlistar og hefur gefið út vandaðar lista-
verkabækur um Kristínu Jónsdóttur og Þorvald Skúlason. Bækurnar hannaði
hann sjálfur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22.ÁGÚST1992 5