Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1992, Blaðsíða 6
MINNISPUNKTAR
AÐ NORÐAN
Sólstöður, lengsti dagur ársins. Síðan fer jarðar-
möndullinn að halla sér á hinn kantinn. Eitt
hænufet á dag hét það í munni alþýðu. En nú
vitum við að þessi fet eru mislöng; afar stutt í
kringum sólstöður á vori og vetrarsólhvörf, en
Á sólstöðum voru Eyflrð-
ingar að byrja að bera ljá
í gras og taðan ilmaði í
sólinni.
Tveimur dögum síðar
náði sauðfé ekki til jarðar
fyrir snjó og vestar, í
Húnavatnssýlu, fórst
margt fé í þessu veðri.
Þannig er Island
löng í kringum jafndægrin.
Fannimar á Öxnadalsheiðinni ná niður
á móts við veginn. Fylla sum gilin. Eru
eins og rúnaletur eða mannamyndir í hlíð-
unum, hverfa uppí þokuna, sem nú er að
læðast inn úr vestri. Dauðinn er hreinn
og hvítur snjór, segir Jónas Hallgrímsson
í hinu torræða ljóði sínu, Alsnjóa. Mér
finnst þetta líka; þessvegna leiðist mér
snjór og ég vildi helzt að ég þyrfti aldrei
að hafa hann undir fótum - og bíldekkjum.
En uppi í fjöllum er hann fallegur, ekki
sízt á haustin þegar fyrst hvítnar í fjöll.
Og á vorin þegar hann afmarkar gilin eins
og nú á Öxnadalsheiðinni. En daginn eftir
brast hann á með snjókomu um mestallt
Norðurland; sauðfé náði naumast til jarðar
þar sem verst var og ungar mófuglanna
hafa stráfallið. Sú hlið á Islandi sést ekki
á póstkortunum sem túristarnir kaupa. Þar
er himinninn alltaf skærblár. Og landið
er líka blátt, póstkortablátt.
Þegar eitthvað gerist í veðurfarinu sem
þykir óeðlilegt miðað við árstíma, halda
margir að það boði varanlegar breytingar.
í fyrra varð óvenjulegur sumarhiti, sem
raunar byrjaði um miðjan júní og stóð út
júlí. Annað eins sumar hafði víst ekki kom-
ið síðan 1939, sögðu hinir iangminnugu.
Samt var strax farið að gera því skóna,
að nú væri að hlýna svo um munaði. Það
væru gróðurhúsaáhrifin, bara sísona eins
Sól og blíða og bæirnir allt í kring: Eyfirzk búsæld á lengsta degi ársins. Bær-
inn fyrir miðju á neðri myndinni er höfuðbólið Grund.
Myndirnar tók greinarhöf.
í GHjareitum, vegarkantur lagfærður með jarðýtu.
Grund í Eyjafirði. Kirkjan sem Magnús Grundarbóndi byggði af miklum metn-
aði er óhefðbundin að því leyti, að hún snýr frá norðri til suðurs.
og hendi væri veifað. Svo kemur vetrar-
kuldi á sama tíma ári síðar. Og þá er sagt:-
Þetta er einhverskonar stór breyting á
veðurfari; það er áreiðanlega að kólna.
En veðurfræðingar trúa ekki svona af-
dráttarlaust á varanlegar breytingar. Við
erum einfaldlega háð því hvar hæðir og
lægðir setjast að; hvort hingað er dælt
lofti úr suðri eða norðan af norðurpól. En
allar verulegar breytingar taka tíma, sem
fremur mælast í öldum en árum.
Vegurinn um Giljareiti á Öxnadalsheiði
þótti kvíðvænlegur á fyrstu árum bílaum-
ferðar um heiðina. Hapn var mjór, kantur-
inn laus í sér og viðsjárverður og gljúfrið
fyrir neðan. Nú er verið að koma þessum
vegi í viðunandi horf; um sólstöður var
búið að undirbúa hann undir varanlegt
slitlag að stórum hluta. Einhver ofurhugi
á jarðýtu var að snyrta upprótið neðan við
vegarkantinn. Mér sýndist ýtan allt að því
standa uppá endann stundum.
í smásögu sinni, „Slys í Giljareitum",
^allar Þórir Bergsson um afleiðingar af
ábyrgðarlausu blaðri. Maðurinn í leigubíln-
um var að grobba sig af kvennafari um
borð í strandferðaskipi, sem fékk þær
hörmulegu afleiðingar að stúlkan hvarf
fyrir borð. Hann vissi ekki, að hún hafði
verið heitbundin einmitt þessum manni,
sem ók leigubílnum. Stund hefndarinnar
rann upp. Og um leið stund sjálfsmorðs-
ins. Kaldur og rólegur ók hann bílnum
framaf brúninni. Hann endastakkst niður
snarbratta hlíðina og hafnaði í ánni.
II
Eyjafjarðardalurinn er búsældarlegasta
sveit á Islandi; Borgarfjörðurinn kemst
ekki uppað hliðinni á honum og ekki held-
ur sveitir á Suðurlandsundirlendinu.
Hrunamannahreppur í Árnessýslu kemst
þó að minni hyggju næst því. í Eyjafjarðar-
sveit, áður Öngulsstaðahreppi og Hrafna-
gilshreppi, sem eru sinn hvorum megin
Eyjafjarðarár er allt sem til þarf: Tilkomu-
mikil náttúrufegurð, grasgefið undirlendi
og glæsilega byggt. Þar að auki er snyrti-
mennska í kringum bæi til fyrirmyndar.
Það gerist ekki betra annarsstaðar.
Á lengsta degi ársins var heiðríkja og
fegurð á þessum slóðum; Kaldbakur sveif
í grænblárri móðu í norðrinu, en fjólu-
blárri slykju sló á Súlur. Á einstaka bæ
höfðu menn borðið ljá í gras, því hér virt-
ist fullsprottið og taðan lá og ilmaði eins
.
sæta. Annaðhvort var að koma helli-
demba, eða hann var uppgróinn með aust-
antórum og vætan alveg á næsta leiti.
Næst þegar stytti upp, eða „tók af“ eins
og sagt var, þurfti kannski að breiða að
nýju úr öllu sætinu og þá var komin önn-
ur lykt af töðunni, dálítið súr og ekki eins
fersk og eftir fyrsta þurrkinn. I óþurrka-
sumrum var hreinlega enginn ilmur eftir
þá loksins að hægt var að koma heyinu í
hlöðu. Stundum stigu gufur upp úr hlöð-
unni, þegar hitnaði í heyinu; þá „ornaði“
taðan eins og sagt var og fékk þá enn
nýjan ilm.
111
í Eyjafjarðarsveit hafa menn myndarleg
kúabú og troðjúgra kýr voru að úða í sig
grasi í beitarhólfum og í öðrum hólfum
var krökkt af lambfé. Þegar maður lítur
svo augljósa búsæld, virðist erfitt að trúa
því að landbúnaður á íslandi búi við þreng-
ingar. í hnotskurn má segja að þær séu
afleiðingar þess, að við höfum farið okkur
of hægt í umskiptunum úr bændaþjóðfé-
laginu til fjölbreyttara nútímaþjóðfélags,
sem þó er ekki nægilega fjölbreytt. Alltof
margir bændur stunda búskap miðað við
þá tækni sem tiltæk er. Það er út af fyrir
sig sorglegt í heimi, þar sem sárlega vant-
ar matvæli. En jafnframt segir það sig
sjálft, að hnattstaða íslands gerir það ekki
vænlegt til framleiðslu á ódýrum matvæl-
um. Það er með öðrum orðum dulbúið at-
vinnuleysi í sveitum sem dekkað er með
því að ríkið ábyrgist ákveðið verð fyrir
afurðir og niðurgreiði þær, séu þær fluttar
út. Sá herkostnaður hefur verið þungbær,
það er svo aftur á móti spuming hvort
ekki sé frá mannlegum sjónarhóli ennþá
verra að borga fólki bætur, en að það
hafi ekkert að gera. Æskilegast væri að
geta haldið sem flestum jörðum í byggð á
Islandi, en að þar væri hægt að framleiða
eitthvað sem stendur undir sér.
Byggð á ugglaust eftir að gisna á af-
skekktum stöðum og þar sem erfítt er
undir bú. En gósenland eins og Eyjafjarð-
ardalurinn hlýtur að halda stöðu sinni. Og
bændur þurfa varla að kvíða neinu þó ein-
hver erlend samkeppni komi til skjalanna
síðar. Framfarir í vörugæðum og fjöl-
breytni hafa verið með ólíkindum. Mér
kemur til hugar frumstæðir og hálf óætir
ostar, sem Mjólkurbú Flóamanna sendi í
mjólkurbrúsunum á bæina fyrir 40 árum,
- og allt það góðgæti, ostakyns, sem nú
er framleitt bæði nyrðra og syðra.
IV
Sumir bæir urðu frægir og jafnvel tald-
ir til höfuðbóla vegna þess að þar bjuggu
nafntogaðir höfðingjar. Mér er til efs að
Möðruvellir í Eyjafirði hafi fyrir sakir land-
kosta og landstærðar geta talizt höfuðból.
Samt hefur sú jörð haft þá tign í hugum
margra vegna þess að þar bjó Guðmundur
Eyjólfsson ríki á 10. og framá 11. öld.
Og síðar bjó þar Loftur ríki Guttormsson.
Guðmundur ríki var á sinni tíð einn
voldugastur maður á íslandi, talinn hand-
genginn Hákoni jarli Sigurðarsyni og
mælti eins og kunnugt er með því, að ís-
lendingar gæfu Ólafi konungi helga Gríms-
ey, en fengju í staðinn fríðindi úti í Nor-
egi. Jafn kunnug er röksemd Einars
Þveræings gegn þessari tillögu, en þeir
Guðmundur ríki og Einar voru reyndar
bræður. Síðan hefur Einar verið eftirlæti
allra svokallaðra þjóðvarnarmanna, svo og
þeirra sem ævinlega óttast landsölu þegar
náin samskipti við nágrannalöndin komast
á dagskrá; nú síðast í sambandi við Evr-
ópska efnahagssvæðið.
Guðmundur ríki á Möðruvöllum fór með
Möðruvellingagoðorð; hann hefur verið
uppi á dögum kristnitökunnar og líklega
orðið kristinn að nafninu til. Möðruvellir
eru kirkjustaður; kirkjan er frá 1847, ein-
falt hús klætt með reisifjöl, turnlaus að
kalla. Kirkjuklukkum var komið fyrir í
sérstöku klukknaporti frá 1781, sem er
friðað og í sumsjá þjóðminjavarðar.
V
Grund í Eyjafirði hefur ótvírætt á sér
svipmót höfuðbóls. Þó bærinn standi lágt,
er bæjarstæðið fagurt og umfram allt set-
ur kirkjan svip sinn á staðinn. Hún er ein
af perlum íslenzkra kirkna, timburkirkja,
reist árið 1905 af Magnúsi Sigurðssyni,
bónda á Grund (1846-1925). Fyrst er get-
ið um kirkju á Gund í lok 12. aldar; hún
var helguð Lárentíusi. Hugmynd Magnús-
ar bónda var að reisa á staðnum kirkju
fyrir allan Eyjaíjörð. Fékk hann Magnús
Asmund Bjarnason frá Geitaskarði í
Möðruvellir í Hörgárdal, kirkjan og minningarskjöldur um Nonna.
Möðruvellir í Eyjafirði, bær Guðmundar ríka og Lofts Guttormssonar hins ríka.
Á neðri myndinni er kirkjan og klukknaportið.
og bezt getur orðið. Merkilegt hvað lykt
getur framkallað ákveðnar minningar;
jafnvel lykt sem löngu var búið að gleyma.
Töðuilmurinn flutti mig á svipstundu aftur
til barnæsku í Uthlíð, þar sem ég rakaði
dreif, en þeir fullorðnu hömuðust við að
Fljótsdal til að gera endanlega teikninjgu
af kirkjunni og sjá um smíði hennar; As-
mundur hafði numið trésmíði í Kaup-
mannahöfn og var greinilega maður fyrir
sinn hatt. Við endanlegar teikningar kom
einnig við sögu Sigtryggur Jónasson, tré-
smíðameistari á Akureyri.
Magnús á Grund rauf gróna hefð þegar
hann ákvað að láta kirkjuna snúa í norður
og suður í stað hins hefðbundna, austur
og vesturs. Svo var vandað til smíðinnar,
að Magnús þurrkaði efnið sérstaklega við
ofn í baðstofu, áður en úr því var smíðað.
Og glerið skar hann sjálfur. Aftur á móti
var fenginn norskur málari, Muller að
nafni, til að skreyta kirkjuna og mála.
Vígð var kirkjan á Grund 12. nóvember,
1905, daginn eftir að Akureyringar héldu
uppá sjötugsafmæli séra Matthíasar Joc-
humssonar, eftir því sem segir í bók séra
Gunnars Kristjánssonar, Gengið í guðshús.
Þau mistök hafa verið gerð eins og oft
fyrr og síðar, að tijáplöntum hefur verið
plantað niður alltof nærri kirkjunni á
Grund. Nú er gróska þessara tijáa slík,
að við liggur að þau skyggi á kirkjuna og
að hún njóti sín ekki sem skyldi vegna
þessa. Auk þess draga trén um of úr birtu
inni í kirkjunni. Úr þessu er að sjálfsögðu
hægt að bæta með því að fella trén og
planta nýjum, ef hægt er, aðeins fjær kirkj-
unni. En svo fögur sem hún er, virðist
mér að tré bæti þar ekkert um og séu
einfaldlega ónauðsynleg.
VI
Á öllu Eyjafjarðarsvæðinu eru Möðru-
vellir í Hörgárdal ugglaust nafnfrægasta
bújörðin; höfuðból, valdamiðstöð og
menntasetur fyrr á tíð. Líkt og á Grund
er það kirkjan, sem setur mestan svip á
staðinn. Turninn er tvískiptur og sérkenni-
legur, en kirkjan er verk Þorsteins skipa-
smiðs Daníelssonar á Skipalóni, sem
byggði hana 1865-67 eftir að kirkjan sem
fyrir var eyðilagðist í eldsvoða. Þetta er
stór kirkja, tekur 250 manns, en að innan
getur hún naumast talizt fögur og kemst
ekki í neinn samjöfnuð við Grundarkirkju.
Þar er altaristafla eftir danskan málara,
E.J.Lehman og yfír sáluhliðinu er vers úr
Passíusálmunum: Jurtagarður er herrans
hér..
Bæjarstæðið á Möðruvöllum er fallegt
að því leyti, að þaðan er gott útsýni inn
í Öxnadal og út yfír fjörðinn. En bærinn
stendur ekki hátt og ekki getur talizt fram-
úrskarandi „staðarlegt" heim að líta eins
og stundum var sagt. Þar eru tvö íbúðar-
hús; annað með danskt stílbrigði á þakinu
og skammt frá því er steinn með minnin-
garplötu um Pater Jón Sveinsson, Nonna,
sem fæddist á Möðruvöllum 1857. Það er
vegna bóka hans, að enn eru að koma
þýzkir pílagrímar til íslands að sjá með
eigin augum þá staði hér á þessum slóð-
um, sem Nonni lýsir. Hann lézt úti í Köln
1944.
Möðruvellir voru höfðingjasetur, að
minnsta kosti frá því Eyjólfur ofsi bjó þar
á 13. öld. Seint á þeirri öld var stofnað
til munklífis á Möðruvöllum og stóð
klaustrið þar fram að siðaskiptum 1551.
Þá urðu þau umskipti í sögu Möðruvalla,
að konungur eignaðist jörðina og sátu þar
umboðsmenn hans, unz staðurinn var gerð-
ur að amtmannssetri fyrir Norður- og
Austuramtið. Og hér var stofnsettur fyrsti
gagnfræðaskóli á íslandi árið 1880 og var
starfræktur þar unz hann var fluttur til
Akureyrar 1902.
Á Möðruvöllum verður manni umfram
allt hugsað til Bjama skálds Thorarensen,
sem þar var amtmaður og þótti líta nokk-
uð stórt á sig. Að minnsta kosti fékk
Hjálmar skáld frá Bólu að kenna á því,
þegar hann hugðist leita ásjár hjá amt-
manninum. Þessi eini fundur tveggja stór-
skálda okkar á 19. öldinni hefur verið án
jafnræðis og Bjarni gat ekki setið á valda-
hrokanum. Hann viðurkenndi samt í ljóði,
að „ekki er hollt að hafa ból/ hefðar uppá
jökultindi/ af því þar er ekkert skjól/ úti
fyrir frosti snjó né vindi“.
Ég hef aldrei haft miklar mætur á
Bjarna sem skáldi, finnst hann oft stirður
og óskáldlegur og alls ekki jafnoki bónd-
ans í Bólu. En hann hefur verið kóngur í
ríki sínu hér á Möðruvöllum og líklega átt
nokkuð góða daga miðað við það sem al-
mennt gerðist á þeim tíma. Bjarni var jarð-
settur í kirkjugarðinum á Mörðuvöllum og
þar hvílir raunar annað eyfirzkt skáld:
Davíð Stefánsson frá Fagraskógi.
Framhald síðar.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22.ÁGÚST1992 7