Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1993, Blaðsíða 6

Launsögn Stéttar-
innar miklu í
Westminster Abbey
Arið 1991 kom út hjá forlaginu Jonathan Cape
í London ritið Patterns of Thought, the Hidd-
en Meaning of the Great Pavement of West-
minster Abbey eftir sagnfræðinginn og list-
fræðinginn Richard Foster. Fjallar bókin um
Nú má slá því föstu að
krýningarkirkja Breta,
Westminster Abbey,
verður héðan í frá
helgidómur íslendinga
eigi síður en Breta. Og
Þingvellir verða
óhjákvæmileg viðmiðun
brezkrar sögu.
Eftir EINAR
PÁLSSON
Stéttina miklu (The Great Pavement) fyrir
háaltari brezku krýningarkirkjunnar
Westminster Abbey. Er svo mál með vexti
að vegna skemmda af ágangi kirkjugesta
hefur Stéttin mikla verið lögð teppi og hul-
in sjónum manna í heilan mannsaldur. I
apríl 1989 var teppinu svipt af og Stéttin
mikla rannsökuð. Er helzti árangur þeirrar
rannsóknar ofangreind bók Fosters. Munu
ýmsir íslendingar reka upp stór augu er
þeir sjá niðurstöður Fosters um launmerk-
ingu Stéttarinnar; þar getur að líta flest
meginatriði sem undirritaður las úr tákn-
máli launsagnar (allegoríu) Brennu-Njáls
sögu á sinni tíð. Eru þó engin tengsl milli
rannsóknanna. En tímasetning verkanna er
athyglisverð: lokið er að leggja Stéttina
miklu árið 1268, en Njála er talin rituð um
1280-90. Það sem maður rekur fyrst augun
í, og telja verður með fullum ólíkindum, er
að Foster finnur sömu mælieiningu í West-
minster Abbey og hér var reiknuð út af lík-
um í launsögn Njálu, rómverskt fet 29,60
cm að lengd (s. 124). En eigi nemur þar
af heldur er sömu mörkun beitt í Westminst-
er Abbey og í Rangárhverfi (sjá Foster s.
96, 142). Sami helgi stuðullinn fólst í þeirri
mælingu, sem hér hefur verið nefnd Lagar-
táknið (Lambda í erl. fræðiritum), tafli taln-
anna 8 og 27 (t.d. s. 133, 135, 140). Marg-
feldi þeirra talna er 216 og er þar um að
ræða sjálfan tölfræðigrundvöll Alþingis á
Þingvöllum samkvæmt niðurstöðum undir-
ritaðs.
Allegórían
Foster uppgötvar að heil heimsmynd býr
að baki Stéttinni miklu í Westminster Ab-
bey. Svo hefði átt að vera, ef henni svipaði
til baksviðs Njálu. Það sem þarna er úr lesið
eru stærðir og hlutföll, svo var og í RÍM.
Munurinn er sá að Evrópubúar fella það eink-
um í byggingar sem Islendingar flétta inn í
sagnir. Og þó þekkir Foster vel sagnir skyld-
ar Njálu í Evrópu. Hann nefnir það beinlínis
allegóríu sem hann uppgötvar í Stéttinni
miklu; þar er um að ræða tegund ritunar,
sem mjög var tíðkuð forðum. Var þeirri teg-
und frásagnar skipt í fjóra þætti, sem nefnd-
ir voru: 1. historia, 2. allegoria, 3. tropologia
og 4. anagogia. Fyrsti þátturinn er sá sem
flestir geta skilið áreynslulítið, einföld frá-
sögn, einatt fram sett sem „sagnfræði" á
miðaldavísu. Hafa nokkrir fræðimenn á þess-
ari öld þó talað um „list“ og „skáldskap“ í
því sambandi, en slík orð eru mjög misvís-
andi.
Það er annað stigið, allegórían, sem þarna
skiptir mestu; í sögninni var leynd merking
sem miðlaði innvígðum andlegri spekt, oftast
í hugtökum kristinnar trúar. Hér er slík saga
nefnd „launsögn“ af þeirri einföldu ástæðu
að hún er ekki augljós á ytra borði. Foster
beitir svipuðum orðum; hann kveður „leynda
merkingu" (hidden meaning) í allegóríu
Stéttarinnar miklu. Trópólógían og anagóg-
ían eru vel sýnilegar í Njálu, en í þeim þátt-
um fræðanna er minna um táknmál sem
takandi er á, svo að í raun má tala um tvenn
merkingarstig, historíu og allegóríu. Trópó-
lógían varðar þau siðferðilegu vandamál, sem
lesa má úr verki, og anagógían varðar það
hvem veg andi mannsins má lyfta sér til
hæða yfir í dulinn sannleika æðri veraldar.
Af augljósum orsökum er í slíku efni meira
um trú en skilgreinanlegt mál glöggra tákna.
Germanistar og bókmenntafræðingar hafa
til þessa eingöngu fengizt við fyrsta stig rit-
unarinnar. Táknmálið hefur verið þeim lokuð
bók.
Skáldlegar Líkingar
Að ræða um „skáidskap" í söguþræði
sagna eins og Eglu og Njálu er varasamt
vegna þess að „skáldskapur" allegóriskra
rita var gjörólíkur skáldskap síðari alda.
Kristni vitmaðurinn Thomas af Aquinas lýsti
þessu svo að.einkenni slíks efnis væri að
benda til sannieikans með skáldlegum líking-
um (s. 148). Þetta hættir nútímamönnum til
að túlka svo, að um einfaldan skáldskap
hafí verið að ræða að nútíðarhætti. En þarna
lá miklu dýpri merking að baki. Spekingum
var gert að rita dulið — að fela mikilvæg-
ustu tákn heimsrásar að baki persónum og
viðburðum; oftast voru „persónur" slíkra
„skáldrita" goð eða hugtök úr goðafræði.
Voru goðin jafnan tákn reginmagna eða
heimsrásar og var það slík merking sem
höfundur þessa greinarstúfs fann upphaflega
að baki Njálu. Það sem á yfirborði sýndist
skrýtin tegund af sagnfræði var í raun
geymslustaður hugmynda um goð, sköpun
heims og endi veraldar. Er með afbrigðum
fróðlegt að lesa hversu náið niðurstöður Fost-
ers um Stéttina miklu samsvara þeim efnisat-
riðum sem hér fundust að baki Njálu.
Samsvaranirnar
Svo margar eru samsvaranirnar milli
allegóríu Njálu og allegóríu Stéttarinnar
miklu, að ítarlega bók þyrfti til að rekja þær
og skýra. Getur þar til dæmis að líta síendur-
tekið þrefeldi, himnana níu, örheim og al-
heim, kventölur og karltölur, dýrahring him-
ins, fullkomið hvel og baug, Hjólið góða, ei-
líft mynstur tíma og rúms. Er athyglisvert
að sjá Foster staðfesta það, að tölvísi og
geómetrisk form voru geymslustaðir hug-
mynda. Þessi var niðurstaða undirritaðs af
rannsókn allegóríunnar í Njálu; nú sjáum við
ekki einungis að hinn brezki lærdómsmaður
kemst að sömu niðurstöðu — heldur að notk-
un talna í Stéttinni miklu samsvarar talna-
notkun Njálu og að mörg hinna geómetrisku
forma eru þau sömu í launsögn Njálu og í
launsögn Westminster Abbey! Þá kemur í
Ijós að Sankti Pétur var verndardýrlingur
Westminster Abbey, en kirkja Skálaholts,
fyrsta biskupssetursins á Islandi — sem lá á
ummáli baugs Rangárhverfis — var einmitt
Péturskirkja, Þannig virðast bein tengsl
liggja milli hugmyndafræðinnar að baki Njálu
og hugmyndafræði hinnar brezku krýningar-
kirkju. Löngu var ljóst, að það sem við íslend-
ingar fléttuðum í söguþráð bóka felldu aðrir
Evrópubúar í guðshús; gólfið i Westminster
Abbey bætist nú í safn dýrgripanna. Lýsir
Foster því yfir að Stéttin mikla hafi verið
tákn alheims (cosmological symbol) — eins
og „gólfin" í hátimbruðum hörgum íslend-
inga, á Mýrum, að Þingvöllum og á Rangár-
völlum. Helg jörð Islendinga, sem himinn
hvelfdist yfir, var að sjálfsögðu „gólf" must-
era náttúrunnar; nú sjáum við, ýmsum vafa-
laust til mikillar furðu, að regintákn þau sem
Stéttin mikla í Westminster Abbey á hátíð Viktoríu drottningar 1887.
Mynd úr 12. aldar handriti sem sýnir meg
sömu mynd mætti nota til að skýra alleg
ráðin voru í þeim „gólfum“ samsvara táknum
gólfsins í Westminster Abbey.
Höfuðskepnur Og
Geómetría
Til að gefa örlitla hugmynd um það sem
Foster greinir í Stéttinni miklu ber að nefna
höfuðskepnumar fjórar, Jörð, Vatn, Loft, og
Eld. Þessi voru regintáknin í allegóríu Njálu.
Er því fróðlegt að sjá, hvað Foster segir um
Höfuðskepnur þessar; hann kveður þær hafa
verið mjög vinsælar í allegóríum miðalda —
að þær hafi orðið sá andlegi burðarás sem
flóknari hugmyndafræði var á reist (s. 132).
Það var einmitt niðurstaða undirritaðs, að
svo hefði þessu verið farið í Brennu-Njáls
sögu. Nú lýsir Foster því m.ö.o. yfir að þessi
regintákn hafi verið eitt helzta einkenni a lleg-
óríu 13. aldar. Sem þýðir á einfaldri ís-
lenzku, að tilvist þeirra í Njálu hefði alls
ekki átt að koma á óvart. Og stóðu þó flest-
ir agndofa af undrun yfir ráðningunni í upp-
hafi. Jafnvel Margflötungana fimm, kennda
við Platon, sem greina mátti að baki Njálp
nefnir Foster og segir að rit hins forna spek-
ings Calcidiusar um Timæus eftir Platon
hafi verið helzti grundvöllur hugmyndafræða
á þrettándu öld. Kemur þannig allt heim og
saman, eigi sízt það sem sagt er um geómet-
riskar táknmyndir og tölvísi, því að „guðleg
regla alheimsins var sett fram á tungumáli
tölvísi og helgrar geómetríu" (s. 131). Birtir
Fostér margar síður um þessi mál; væri rit
hans sérhveijum bókmenntamanni og sagn-
fræðingi holl lesning. Margir sem lesið hafa
lausnir undirritaðs á táknum miðalda hafa
trúað því að slík ráðning væri slíkt einsdæmi
að eigi fengi staðizt. Af bók Fosters er hins
vegar ljóst, að lausnir RÍM á allegóríu Eglu