Lesbók Morgunblaðsins - 12.11.1994, Blaðsíða 4

Þegar stríðið kom
að Sauðanesi
Fljótlega eftir að Bretar tóku ísland vorið 1940,
settu þeir niður herbúðir nálægt Blönduósi. Ég
var þá að alast upp á níunda ári á bænum
Sauðanesi, fímm kílómetrum suðaustan þorps-
ins, við Laxárvatn og Laxá á Ásum þar sem
Fyrst heyrðist skotið með
þungum dynk, svo kom
þetta skerandi ýlfur og
rákir í loftið þegar kúlan
þaut yfír og að síðustu
sprengingin þegar hún
lenti og jarðvegur og
sprengjubrot þeyttust
hátt í loft upp.
Eftir RÍKARÐ PÁLSSON
rafmagnsveita Húnvetninga hafði staðið síð-
an 1932.
Stríðið hafði óhemju áhrif á sveitapjakk-
inn, sem lá við útvarpstækið á fréttatímun-
um, las stríðsfréttir í hálfsmánaðar gamalli
dreifbýlispressunni, Tímanum og vikublað-
inu Isafold og Verði, sem var vikuleg dreif-
býlisútgáfa Moggans. Einnig tókst sveinin-
um að komast öðru hverju í gömul Alþýðu-
blöð, sem gæslumaður rafveitunnar, Helgi
Benediktsson, var áskrifandi að en hann var
annar af tveimur krötum á Húnaþingi í þann
tíð.
Aliir töluðu um stríðið og stöðugt klingdu
í eyrum manns nöfn á erlendum stríðsherr-
um, stjómmálamönnum og generálum, sem
nú eru sumir löngu gleymdir. Hver man eft-
ir körlum eins og Petam, Laval (þar er nú
annars nafn á sænskri mjaltavél), Darlan,
Wavell, Mountbatten, Boris, Daladier eða
Benes?, en náttúrlega em Hitler, Stalín,
Roosevelt og Skúrkhill (Churchill) ódauðleg-
ir. Það þótti fínt að nefna hundana eftir ein-
ræðisherrum og þjóðhöfðingjum. Heima var
mórauður hundhvolpur nefndur Franco eftir
einræðisherra Spánar, en hann var hinn
mesti vitleysingur, lagðist snemma í flakk
og lóðarí og hvarf svo endanlega og kom
aldrei aftur. Þá eignuðumst við hvítan hund
með svörtum kjamma, sem var skírður í
höfuðið á Japanskeisara með styttu nafni,
Hító (af Hirohitó). Hér var á ferðinni algjör
snillingur, bamgóður, fjárhundur góður og
þekkti okkur bræður með nafni. Hann entist
út allt stríðið en hafði það alltaf frekar náð-
ugt því mæðiveikin sá til þess að fjárstofn-
inn varð aldrei stór og mæðiveiku rollurnar
vom seinar á sér og andstuttar og komust
aldrei langt. Einhver í sveitinni nefndi hund
sinn Mússolíni og kallaði hann Mússa. Nátt-
úrulega var þetta alónýtur hundur, spikfeit-
ur og lét illa að stjórn.
Síðla sumars 1940 kom Bretinn norður
og settist að á melunum milli kvennaskólans
og kaupfélagsins, norðan Blöndu. Ekki varð
ég nú sjáifur vitni að landnámi hans. Átta
ára snáði í fímm kílómetra fjarlægð var
ekki alltaf á ferðinni og þetta var eilítið
utan við kúa- og hrossasmalasvæði hans.
En umtalið, sögumar og sveitaspjallið kom-
ust til eyrna hans. Hann heyrði um bara
venjulega klaufa sem kunnu varla að halda
á hamri eða beita sög, væm orðnir „gervi-
smiðir" hjá hemáminu og þénuðu morð fjár.
Bróðir minn Hermann, seinna prófessor í
Edinborg, var þá í Menntaskólanum á Akur-
eyri og smíðaði meira að segja fyrir Bret-
ann, en Hemmi var frekar klaufskur til
smíða. Ég sá hann telja hýruna þegar hann
var búinn að meija þumalputtana hjá þegn-
um Georgs konungs og sá hann telja 20-30
fimmkalla. Ég hafði aldrei séð slíka summu
á ejnum stað.
Á melnum milli gamla kvennaskólans og
gamla hvíta kaupfélagshússins reis nú upp
braggaþyrping þar sem um 300 breskum
hermönnum var hrúgað saman. Braggarnir
voru hin mesta hrákasmíð, gerðir úr bogum
úr stáli og klæddir ógalvaniseruðu báru-
járni. Til einangrunar var haft trétex sem í
daglegu tali var kallað Bretapappi. Glugga-
borur voru hafðar á öðrum gaflinum. I þeim
voru rúður ílagðar stálvír eða svokallað
Bretagler. Gler þetta var mikið notað þar
sem loftárásarhætta var á ferðum, en gler-
brot dreifðust ekki um allt eins og af venju-
legu gleri, þegar rúður sprungu. í hinum
enda braggans var gjaman hlaðinn arinn
að hábreskum sið. En augljóst er, að eldstæð-
ið í öðmm enda braggans hefur lítt hlýjað
upp þennan fátæklega einangraða geim.
Innrás þijú hundmð ungra manna í þijú
hundmð og fimmtíu manna þorp orsakaði
náttúrlega heilmikla forvitni hjá kvenfólkinu
og ótta og andúð hjá karlpeningnum. En
yfirvöldin höfðu góða stjóm á öllu. Mesta
hættan þótti steðja að kvennaskólanum með
20-30 ungpíum á besta aldri, en skólinn var
eins og áður er getið í jaðri braggahverf-
isins. Vom nú settar strangar reglur um líf-
erni stúlknanna, t.d. máttu þær einungis
vera úti við í tvo tíma á dag, kl. 17.00-
19.00, að mig minnir. Tókst vel að passa
stúlkumar og fréttist ekkert af ólifnaði eða
smáskotum milli setuliðsins og kvennaskóla-
stúlknanna.
En þó fréttist af einhveiju „ástandi" hjá
kvenfólki á Blönduósi. Til dæmis nýtti ein
piparmey á góðum aldri sér aðstæðurnar og
naut lífsins meðan tækifæri gafst. Einnig
heyrði ég að Blöndósingur hefði komið í fjár-
húskofa sinn óvænt og komið þar að her-
manni og ungri stúlku úr sveitinni við ástar-
leik í heytuggu í garðanum.
Stundum var ég sendur niður á Blönduós
til að ná í eitthvað lítilræði úr verslun. Hálf-
vegis var ég hræddur við hermennina, sem
gengu alltaf um með byssu og með hjálm á
höfðinu. Þeir vora allt í kringum bragga-
hverfíð í varðskúmm, við Blöndubrúna og
úti á bryggju. Eitt sinn er ég var úti hjá
kaupfélaginu heyrðist skyndilega í flugvél.
Þá varð nú aldeilis handagangur í öskjunni.
Dátarnir alvopnaðir ruddust niður í skotgraf-
ir og í sandpokavirkin og bjuggust til varn-
ar. Aldrei sást flugvélin en mögulegt er að
hér hafi verið þýsk njósnaflugvél sem komu
stundum frá vesturströnd Noregs.
Margir græddu peninga beint eða óbeint
á hernáminu. Braggasmíðin í byijun veitti
mörgum góða atvinnu og einnig vom þær
ófáar konurnar sem þvoðu þvott af vemdur-
unum og fengu vel fyrir. Þá versluðu dátarn-
ir töluvert í búðum kauptúnsins, þó að laun
þeirra hafí ekki verið há.
Nokkuð var um slys hjá hernámsliðinu
og em nokkrir hermenn jarðsettir í Blöndu-
óskirkjugarði. Vel er hugsað um grafir þeirra
og er sómi að því. Eitt sinn var herflokki
skipað að vaða Blöndu. Héldu bresku liðsfor-
ingjamir að hér væri um smásprænu að
ræða. Þeir fyrstu tveir hurfu í fljótið og
drukknuðu en hinum tókst að snúa við.
Handriðið á Blöndubrúnni var hátt og brúin
þröng. Bretar vom að fara yfír brúna á bíl er
í nágrenninu birtast ungar stúlkur. Einn rak
hausinn út um gluggann og hrópaði: „Hi,
girls“. En þetta var síðasta hrópið hans því
að brúarhandriðið tók haus hrópandans af.
Á Flótta Undan
Fallbyssuskothríð
Frásögn Hauks Pálssonar.
Á engjaslætti sumarið 1941 hafði túlkur
enska hemámsliðsins á Blönduósi, Pétur
Einarsson, samband við húsráðendur í
Sauðanesi og tilkynnti að fyrirhugaðar væra
umfangsmiklar skotæfíngar í landi bæjarins.
Yrði fallbyssum komið fyrir norðan Sauða-
ness en skothríðin myndi lenda í beitarland-
inu sunnan rafveituskurðarins og allt suður
að gamalli mæðiveikigirðingu sem lá frá
Laxárvatni eilítið norðan beitarhúsarústa og
vestur í Laxá. Skotæfíngamar vom fólgnar
í því að dregnar voru stórar fallbyssur frá
Blönduósi og þeim komið fyrir sunnan við
túnið á Hnjúkum. Við fallbyssudráttinn vom
notaðir öflugir hertmkkar því að kanónurnar
voru afar þungar. Undir þeim vom sams
konar hjól og undir tmkkunum.
Byssunum var nú stillt upp í röð þannig
að hlaupin vísuðu sem næst í hásuður yfir
brekkumar norðan bæjarhúsanna J Sauða-
nesi, en skotmörkin á hæðunum sunnan
bæjarins vom ekki í sjónmáli skotliðanna.
Skotmarksfjarlægðin var 3-4 km og skot-
línan lá beint yfír bæjarhúsunum í Sauða-
nesi. Ekki var nákvæmninni fyrir að fara
hjá Tjallanum, enda þurftu þeir líklega þess
vegna að æfa sig. Kúla sú er vestast fór
lenti við gamlan alfaraveg milli Holts og
Hurðarbaks alllangt vestan Laxár, í svoköll-
uðum Tjarnarhólum en þær austustu lentu
í Laxárvatni. Gráðuskekkjan var mikil, lík-
lega 3 km gróft reiknað.
Fótgöngulið var staðsett byssumegin við
skotmörkin og var það í símasambandi við
fallbyssuskyttumar. Gulur tvöfaldur síma-
strengur var lagður frá kanónunum við
Hnjúka meðfram veginum langleiðina að
skotmarkinu. Ákveðinn var tíminn hvenær
4