Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.1995, Blaðsíða 4

A 100. afmælisári kvikmyndarinnar II
Kvikmyndaöld
gengur í garð
SLENDINGAR stóðu agndofa frammi fyrir nýrri
tækni þar sem voru kvikmyndirnar. Það var þó
ekki fyrr en árið 1903 að þeir komust í nána snert-
ingu við þær, en þá um sumarið voru tveir útlending-
ar á ferð um landið, þeir Fernander og Hallseth,
og sýndu lifandi myndir við miklar vinsæld-
ir og undrun.
Áður en útlendingamir lögðu leið sína til
Reykjavíkur voru þeir fyrst á ferð á Akur-
eyri og síðan ísafirði. í höfuðstaðnum sýndu
þeir í Iðnaðarmannahúsinu, Iðnó, við hrifn-
ingu bæjarbúa. Upphaflega ætluðu þeir
aðeins að dvelja í nokkra daga, 27. júlí til
2. ágúst, og sýna á kvöldin, en aðsóknin
var svo mikil að hafa þurfti aukasýningar
á daginn og sérstakar barnasýningar. Á
fyrstu sýningunni var troðfullt hús og miðar
seldust upp á tveimur tímum. Næstu kvöld
voru allir aðgöngumiðar seldir jafnharðan
og salan byrjaði og meirihlutinn var pantað-
ur fyrirfram. Raunar var sagt, að ekki hefði
verið meiri aðsókn að neinni skemmtun í
bænum en þessum myndasýningum. Þannig
höfðuðu kvikmyndirnar sterklega til íslend-
inga þegar í upphafi.
LlFANDI MYNDIR
í UpphafiAldar
Með sýningum Femander og Hallseth var
hafin kvikmyndaöld á íslandi og ekki varð
aftur snúið. Lifandi myndir áttu framtíðina
fyrir sér. Skömmu eftir að útlendingarnir
voru famir til síns heima, raunar með við-
komu á Seyðisfirði, gekkst Ólafur Johnson,
ásamt nokkrum Öðrum mönnum, fyrir kaup-
um á tækjum til kvikmyndasýninga og stofn-
aði fyrsta íslenska kvikmyndafélagið, ð. John-
son og Co. Haustið 1904 var fyrirtækið kom-
ið í gang með sýningar fyrir alvöru og að-
sókn var ætíð mikil. I upphafi var ýmist sýnt
í Bárubúð eða Breiðfjörðsleikhúsi og síðar í
Iðnaðarmannahúsinu. Stuttar myndir voru
Þegar íslenskt Lifandi
Myndafélag lagði á það
áherslu, að hluthafar þess
væru íslenskir var komið
til sögu nýtt kvikmynda-
hús í Reykjavík sem átti
eftir að verða stórveldi á
þessu sviði, Reykjavíkur
Biograftheater. Þetta
nafn fannst Reykvík-
ingum nokkuð óþjált og
tóku fljótlega uppá því
að stytta það í „Bíó“ sem
festist síðan í málinu.
Eftir EGGERT ÞÓR
BERNHARÐSSON
ráðandi og m.a. sýndar myndir frá austræna
ófriðnum, frá Berlín og frá Winnipeg en þeim
sem voru kunnugir í síðartöldu borginni „þótti
gaman að sjá þama ágæta mynd af kafla
af Main Street (Aðalstræti) þar, svo glöggva,
að þekkja mátti hvert hús,“ ritaði blaðið
Reykjavík 14. okt. 1904. Þá voru sérstakar
barnasýningar á vegum Ó. Johnson og Co.
og inn á milli voru jafnvel íslenskar myndir,
t.d. af þvottastúlkum í Laugunum og fisk-
þvotti við Sjávarborg sem Magnús Ólafsson
ljósmyndari tók, en þær eru glataðar.
Fleiri létu til sín taka við kvikmyndasýning-
ar á þessum fýrstu árum, t.d. voru félagar
að nafni „Matthías og Bjöm“ með sýningu í
leikhúsi Walgarðs O. Breiðfjörð, Fjalakettin-
um við Aðalstræti, sumarið 1905 og sama
ár var Nordisk Biograf Company undir for-
ystu Norðmannsins C. Köpke á ferð með
myndasýningu og aftur árið 1906.
Árið 1905 hafði fyrirtækið Ó. Johnson og
Co. keypt nýja sýningarvél og lofaði betra
„prógrammi" en nokkru sinni áður. Það hélt
síðan áfram á þessari braut árið 1906 en
breytti þá um nafn og hét íslenskt Lifandi
Myndafélag.
Á árinu 1906 fór samkeppnin harðnandi í
sýningum Iifandi mynda og þá gerðist það
að slíkar myndir voru sýndar á tveimur stöð-
um í Reykjavík sama kvöldið og þóttu tíð-
indi. Og Islenskt Lifandi Myndafélag auglýsti
í Þjóðólfi 19. okt. að allir hluthafar þess
væru íslenskir og þar af leiðandi færu „engir
peningar út úr landinu". Svo fór þó að lokum
fyrri hluta árs 1907 að Islenskt Lifandi
Myndafélag varð að hætta starfsemi, það
seldi tæki sín til Akureyrar og þar með var
markað upphaf að reglubundnum kvikmynda-
sýningum_ þar.
Þegar íslenskt Lifandi Myndafélag lagði á
það áherslu, að hluthafar þess væru íslenskir
var komið til sögu nýtt kvikmyndahús í
Reykjavík sem átti eftir að verða stórveldi á
þessu sviði, Reykjavíkur Biograftheater. Þetta
nafn fannst Reykvíkingum nokkuð óþjált og
tóku fljótlega upp á því að stytta það í „Bíó“
sem festist síðan í málinu. Með Reykjavíkur
Biograftheater, sem var reyndar kallað
Myndaleikhús Reykjavíkur í fyrstu sýningar-
skránni, hófust reglubundnar kvikmyndasýn-
ingar í Reykjavík. Það var danskur kaupmað-
ur í Kaupmannahöfn sem átti bíóið, F. War-
burg að nafni, en útsendari hans á íslandi í
fyrstu var maður að nafni Alfred Lind sem
hafði sér til aðstoðar, sem sýningarmann, ljós-
myndarann Peter Petersen. Sá tók síðan við
stjórn kvikmyndahússins snemma árs 1907
þegar Alfred Lind fór til síns heima. Þegar
Warburg lést haustið 1913 keypti Peter Peter-
sen bíóið og eignaðist það frá og með 1.
apríl 1914. Hann rak það síðan til ársloka
1939 en árið 1940 fiuttist hann til fæðingar-
borgar sinnar, Kaupmannahafnar, og hóf
fljótlega bíórekstur þar. Þessi maður var jafn-
an kallaður „Bíópetersen" og var þekktur í
þjóðlífinu.
Reykjavikur Biograftheater hóf sýningar í
Fjalakettinum hinn 2. nóvember 1906 og eft-
ir að bíósalnum hafði verið breytt rúmaði
hann tæplega 260 manns í sæti. Dagskráin
fyrsta sýningarkvöldið samanstóð af nokkrum
stuttum myndum, þ.á m. frá jarðarför Krist-
jáns konungs IX, myndum frá dýragarðinum
í Kaupmannahöfn, mynd af aldingarði í Barc-
elona, mynd sem nefndist Gosbrunnurinn í
Versölum og í lokin var mynd um tvo götu-
drengi í París sem stálu hárkollu af aldraðri
konu. Auk þessa voru nokkrar smámyndir til
viðbótar en sú sem vakti mesta athygli og
var fyrst á dagskrá var mynd frá móttöku
íslenskra þingmanna í Fredensborg sumarið
1906 sem hinn konunglegi hirðljósmyndari
P. Elfelt kvikmyndaði. í sýningarskrá fyrir
þetta fyrsta kvöld sagði m.a. „að eflaust
muni áhorfendur eiga hægt með að þekkja
NÝJA bíó var til húsa í Austursal Hótel íslands 1912-1920.
SALUR Gamla bíós ínýjum húsakynnum.
eitthvað af þingmönnunum". Sem þeir' og
gerðu og skemmtu sér konunglega við að
bera kennsl á þá.
Á árunum 1907 til 1912 var af og til reynt
að stofna til samkeppni við Reykjavíkur Bio-
graftheater, t.d. var The Scottish and Americ-
an Cinomoted Picture Company með sýningar
í Bárubúð sumarið 1907 en umboðsmaður
þess var maður að nafni Chr. B. Eyjólfsson.
Árið 1909 var stofnað í Reykjavík nýtt kvik-
myndafélag sem nefndist hvorki meira né
minna en Alþjóðaleikhús Reykjavíkur og var
eins konar útibú frá bíóhúsi í Björgvin í Nor-
egi. Það hafði sýningar í Bárubúð og í for-
svari var Jón Guðmundsson kaupmaður. I
Alþjóðaleikhúsi Reykjavíkur var miðaverð 15
aurum lægra en í Reykjavíkur Biograftheater
og því var spáð að hið síðamefnda neyddist
eflaust til að setja verðið niður jafnt hinu ef
það ætti að geta staðið því á sporði. Leikar
fóru þó svo að Reykjavíkur Biograftheater
hélt velli en Alþjóðaleikhús Reykjavíkur dó
drottni sínum.
Árið 1912 gerðust stórtíðindi í bíóheimi
íslendinga. Hinn 12. apríl var stofnað nýtt
bíó í Reykjavík sem var einfaldlega nefnt
Nýja bíó og fyrsta kvikmyndin sem það sýndi
var Vesalingamir, gerð eftir samnefndri
sögu Victor Hugo. Olafur Johnson stórkaup-
maður var í hópi þeirra manna sem stóðu að
kvikmyndahúsinu, sá hinn sami og hafði látið
kvikmyndasýningar til sín taka á árunum
1904-1907. Eftir að Nýja bíó kom til sögunn-
ar var farið að kalla Reykjavíkur Biografthe-
ater „Gamla bíó“ til aðgreiningar frá því
nýja. Og raunar fór Reykjavíkur Biografthe- ‘
ater að auglýsa sig sem Gamla bíó þegar
sumarið 1912.
Gamla Bíó Og Nýja BÍÓ
Til ársins 1920 voru sýningar Nýja bíós í
sal á Hótel íslandi en þá um sumarið fluttist
það í ný og glæsileg húsakynni við Austur-
stræti og þar var hægt að taka nærri 500
manns í sæti. Miklar vonir voru bundnar við
starfsemi Nýja bíós á nýjum stað. En sjálfu
húsinu var ekki síður fagnað og það var jafn-
vel talið geta haft siðbætandi áhrif á um-
hverfi Reykvíkinga og bera vott um nýtt
menningarstig þeirra.
Fyrsta myndin, sem sýnd var í fína salnum
við Austurstræti árið 1920, var Sigrún á
Sunnuhvoli eftir sögu Bjömstjerne Bjömsson
en kvikmyndahúsið hafði útvegað sér fjölda
„úrvalsmynda“ sem sýndar voru hver á eftir
annarri, og raunar var norrænni kvikmyndal-
ist löngum sýnd ræktarsemi í Nýja bíói. Sú
nýbreytni var jafnframt tekin upp hjá Nýja
bíói þegar það fluttist í Austurstræti, að fjölga
sýningum og einbeita sér að sýningu lengri
bíómynda og sagt var, að í rauninni hefðu
menn eins mikið gagn af einni sýningu í
nýja húsinu eins og þremur áður. Þannig
urðu stuttu myndimar eins konar aukamynd-
ir á undan aðalmyndinni.
Ekki voru langar myndir þó alveg nýjar
af nálinni. í apríl 1912 auglýsti þannig Gamla
bíó Herfang mormónans sem „lengstu og
stærstu mynd“, sem sýnd hefði verið á ís-
landi, „enda heil saga“. Löngum myndum fór
smám saman fjölgandi á næstu árum og eft-
ir að þær komu til sögunnar urðu fyrstu „kvik-
myndastjörnumar" til. í fyrstu voru eftirlætis-
leikarar íslendinga danskir og sænskir en
eftir fyrri heimsstyijöld fóru myndir að ber-
ast frá Ameríku í æ ríkara mæli og bandarísk-