Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.1995, Blaðsíða 4

Siðmenning þjóðar býr í máli hennar - Síðari hluti.
ÞRIÐJA málbreytingarskeiðið virðist vera í aðsigi vegna tæknibyltingarinnar, þegar hið gamla bændaþjóðfélag sjálfsþurftarbúskaparins er liðið undir lok og
við hefur tekið upplýsingasamfélag alþjóðahyggju.
TILRAUNIN ISLAND:
Tungumálið
er forsendan
Með stofnun Bessastaðaskóla 1805 var snúist
gegn ásókn danskrar tungu á íslandi. í
Bessastaðaskóla hlutu fleiri áhrifamiklir
málræktarmenn menntun en í öðrum skólum
á íslandi síðan og ber nafn Jónasar Hall-
Hefðu íslendingar tekið
upp dönsku á 18. öld,
eins og talað varum,
hefði krafan um
heimastjórn og fullveldi
aldrei komið fram.
Eftir TRYGGVA
GÍSLASON
grímssonar (1807-1845) þar hæst. Aukin
menntun íslendinga á 19du öld varð til þess
að augu margra opnuðust fyrir því að hveiju
stefndi. Starf erlendra samanburðarmálfræð-
inga vakti virðingu fyrir hinu foma máli og
nýjar hugmyndir í bókmenntum og stjóm-
málum í Evrópu urðu vatn á myllu íslenskr-
ar þjóðemsivakningar og sjálfstæðishug-
mynda. Eitt nafn skal nefnt, nafn Danans
Rasmusar Kristjáns Rasks (1787-1832), sem
árið 1811 skrifaði málfræði íslenskrar tungu
- á dönsku - og lagði grunn að þeirri stafsetn-
ingu sem við búum enn við. Sem lítið dæmi
um mikinn skilning hans á því ástandi, sem
ríkti í upphafi 19du aldar, má nefna bréf sem
hann skrifaði 1810 þar sem hann telur það
mjög skaðlegt fyrir íslenska tungu ef skóla-
piltar á Bessastöðum lesi danskar
kennslubækur eingöngu.31
Erfðarorð
Vegna samhengis málsins og vegna þess
að flest orð þess eru vaxin af rótum erfðar-
orða, þ.e. gamalla orða í málinu, er gagnsæi
málsins meira en annarra tungumála. Með
gagnsæi er við það átt að ráða má merk-
ingu orðs af merkingu skyldra orða eða
a.m.k að menn renni grun í merkingu orðs-
ins af merkingu orðstofnsins.32 Sem eitt
dæmi um gagnsæi málsins mætti taka orð-
ið bókasafn. Merking þess vefst ekki fyrir
neinum íslenskum málnotanda. Á Evrópu-
málum heitir þetta fyrirbæri bibliotek.
Merking þess orðs verður ekki ráðin af út-
liti enda á það rætur að rekja til gríska
orðsins biblion, sem merkir bók (sbr bihlía,
bók bókanna) og til orðsins théke, sem
merkir geymsla (sbr orðið apótek sem upp-
haflega merkir allsherjargeymsla, sbr einnig
orðið butik og bodega).
NÝYRÐI
Vegna gagnsæis málsins hefur einnig
verið erfiðara að notast við erlend tökuorð
í íslensku. Þau verða merkingarlaus stakorð
- eða „tóm tákn“ meðal annarra orða máls-
ins sem bera merkingu sína með sér. Þegar
sjúkdómurinn AIDS tók að breiðast út og
tekist hafði að greina veiruna var enska
skammstöfunarorðið AIDS, Acquired lm-
mune Deficiency Syndrome, tekið upp i öll-
um tungumálum heims - nema íslensku.
Meðan Svíar deildu um það hvort skrifa
ætti AIDS með stórum stöfum eða litlum
veltu íslendingar því fyrir sér hvaða orð af
sjö nýyrðum, sem gerð höfðu verið, ætti að
nota um þetta skelfilega fyrirbæri.
Einn af afkastamestu nýyrðasmiðum ís-
lendinga á þessari öld, dr Halldór Halldórs-
son prófessor, segir á einum stað: „Aukin
hlutdeild íslendinga í heimsmenningunni og
þróun hennar hefir í för með sér orðaskort
í íslensku. Okkur vantar orð til að tákna
merkingar, sem íslensk tunga hefir ekki
haft áður þörf fyrir. Þennan vanda má vitan-
lega leysa með ýmsum hætti. Það er t.d.
hægt að taka upp erlend orð hrá. Það hefði
t.d. verið kleift að tala um kompúter eða
kompútera í stað tölvu o. s. frv. En þessi
hrátungustefna hefir aldrei átt upp á pall-
borðið hjá íslendingum, þó svo að ýmsar
slettur og slanguryrði séu til, einkum þó í
talmáli."33 „Þjóðrækni er því mikilsvert at-
riði í rökum þeirra, sem aðhyllast nýyrða-
stefnuna. Fylgjendur hennar telja tunguna
veigamesta þátt íslenskrar menningar,
raunar undirstöðu hennar. Þeim þykir vænt
um tunguna og vilja varðveita sérkenni
hennar.“34
BREYTINGAR á tungumáli
Breytingar á þjóðfélagi valda breytingum
á máli og hafa áhrif á útbreiðslu þeirra.35
Er það einkum þrennt sem talið er valda
breytingum á tungumáli. í fyrsta lagi breyt-
ingar á atvinnuháttum og tækni sem valda
breytingum á menningu, hugmyndum og
viðhorfum í þjóðfélaginu. Ný tækni krefst
nýrra orða og með nýjum hugmyndum fylgja
nýjar þarfir eða ný viðhorf breyta merkingu
gamalla orða.36 í öðru lagi valda samskipti
við aðrar þjóðir málbreytingum og flytja
með sér ný orð og orðtök, málblæ og mál-
hegðan og geta jafnvel haft slík áhrif að
úr verður nýtt mál.37 í þriðja lagi er í hverju
tungumáli falinn vísir að breytingum sem
spírar þegar tími er kominn, jafnvel samtím-
is á mörgum stöðum í málsamfélaginu án
þess nokkurt samband virðist vera á milli-38
Þegar samfélag breytist lítið breytist tungu-
mál þess lítið. Verði hins vegar breytingar
á atvinnuháttum, eignarhaldi, efnahag og
stéttaskiptingu, hugmyndum og viðhorfum
þjóðar breytist málið mikið. Á Islandi hefur
lengi verið hæg málþróun. Þessi hæga mál-
þróun er talin grundvallast á einhvers konar
stöðnun og íhaldssemi.39 Breytingar á máli
geta hins vegar komið í stökkum eftir að
miklar breytingar hafa orðið á þjóðfélaginu.
Má greina róttækari breytingar á íslensku
máli eftir að kristni tók að festast í sessi
og áhrif kirkju að aukast og skipan þjóðveld-
isins að riðlast. Einnig má greina miklar
breytingar á máli um og eftir siðaskipti, í
upphafi danska tímans á íslandi, þegar
áhrifa éinveldis og einokunar tók að gæta.
Þriðja málbreytingaskeiðið virðist vera í
aðsigi vegna tæknibyltingar þegar hið
gamla bændaþjóðfélag sjálfsþurftarbúskap-
arins er liðið undir lok og við hefur tekið
upplýsingasamfélag alþjóðahyggju.
Einangrun Íslendinga
Snemma einangruðust íslendingar vegna
fátæktar, sundurlyndis og misréttis í skjóli
valdníðslu höfðingja. Fátækt þjóðarinnar
kom fram þegar bændur fyrir norðan land
og sunnan játuðu ævin-legan skatt herra
Hákoni konungi, land og þegna með Gamla
sáttmála árið 1262. íslendingar gátu ekki
lengur sjálfir annast siglingar og verslun
og fengu Noregskonung til að hlutast til
um að skip gengju af Noregi til íslands
með nauðþurftir. Landið einangraðist síðan
sem útkjálki í öðru ríki og gat ekki markað
sér stefnu sem sjálfstætt þjóðríki. Nýjar
kenningar um þjóðríki og valdstjórn höfðu
rutt sér til rúms. Þegar Vilhjálmur kardín-
áli af Sabína, sendimaður páfans í Róm,
kom til Björgvinjar árið 1247 að vígja Há-
kon konung undir kórónu, kallaði hann það
ósannlegt að land það ísland þjónaði eigi
undir einhvern konung sem öll önnur lönd
í veröhlinniS' ísland varð því samkvæmt
kenningu miðalda að lúta konungsvaldi sem
það og gerði síðan meir en sex aldir.
En einangrun landsins átti einnig rætur
að rekja til þess að fólki í Evrópu var hætt
að fjölga vegna kólnandi veðurfars, frum-
stæðra framleiðsluhátta og drepsótta. Því
var ekki lengur þörf á auknu landrými eins
og verið hafði á víkingatímanum. Einangrun
landsins kom m.a. fram í einhæfum bók-
menntum þar sem ein bókmenntagrein, rím-
ur, varð öllum öðrum bókmenntagreinum
yfirsterkari nær 700 ár meðan straumar og
EITT AF ÞVÍ sem vekur til umhugsunar úm vöxt og viðgang tungunnar
er málfar fjölmiðla, einkum einkarekinna útvarps- og sjónvarpsstöðva og
lítill áhugi þeirra á íslesku máli og málrækt.