Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.1995, Blaðsíða 5

stefnur í bókmenntum og listum vaknandi
Evrópu fóru hjá garði. Menntun hnignaði
því fáir Islendingar fóru utan og skapandi
minnihluti þjóðarinnar var einskis megnug-
ur. Verslun og siglingar voru í höndum út-
lendinga og landinu var stjórnað frá Noregi
og síðar frá Danmörku - að svo miklu leyti
sem segja má að landinu hafi verið stjórn-
að. En einangrunin stuðlaði að varðveislu
málsins.
AUKIN SAMSKIPTI
Á þessari öld, sem nú er senn liðin, og
ekki síst á lýðveldistímanum, hafa sam-
skipti íslendinga við aðrar þjóðir aukist að
miklum mun og eiga enn eftir að aukast -
þótt enn sé Island langt frá öðrum löndum,
einangrað og úr alfaraleið á mörkum hins
byggilega heims. Menntun þjóðarinnar hef-
ur tekið stakkaskiptum. Alþjóðlegur blær
setur svip sitt á allt líf fólks sem sækir sí-
fellt fleira til annarra landa. Einangrun er
því ekki lengur sú vörn fyrir mál og menn-
ingu sem hún var. Breyttar hugmyndir um
fullveldi þjóða og sjálfstæði einstaklinga
geta því leitt til breytinga meðal íslendinga
sem enn eru fáir, fátækir og smáir.11 Það
sem ræður hins vegar framtíð þjóðarinnar
og þjóðtungunnar er vilji og afstaða almenn-
ings og stjórnvlda.
Málrækt
Málrækt íslendinga hefur frá upphafí
verið í því fólgin að varðveita tunguna með
því að halda gerð hennar óbreyttri, raska
ekki merkingu orða né orðasambanda og
efla málið sem félagslegt tjáningartæki með
því að auka orðaforða þess og fjölbreytni í
orðalagi.12 Tilgangurinn hefur verið að
styrkja málsamfélagið og stuðla að því að
málnotendur næðu sem bestu valdi á máli
sínu. Málrækt íslendinga hefur einnig verið
í því fólgin að efla trú manna á gildi tung-
unnar sem var sterkur liður í sjálfstæðis-
og fullveldisbaráttu þjóðarinnar og kemur
skýrt í ljós í kvæðum skálda frá 19du og
20ustu öld. Kunn orð Einars skálds Bene-
diktssonar (1864-1940) í kvæðinu Móðir
mín, sem verið hafa eins konar kjörorð
málræktarstarfs á íslandi:
Þú last þetta mál med unað og yl,
yngdan af stcfnunum hörðu.
Eg skildi, að orð er á íslandi til
um allt, sem er hugsað i jörðu.13
Markmið varðveislustefnunnar er að
varðveita samhengið í íslensku máli og ís-
lenskum bókmenntum þannig að íslendingar
verði áfram læsir á íslenskt mál allra alda.11
Segja má að markmið málræktarstarfs ís-
lendinga hafí því verið bæði félagslegt,
menningarlegt og pólitískt.
S VEIT AMANN AMÁL
Gagnrýnisraddir hafa þó heyrst á hrein-
tungu- og málverndarstefnu íslendinga.
Erlendir málfræðingar hafa undrast þá
stefnu íslendinga að gera nýyrði um hvað-
eina og talið eðlilegra að tekin væru upp
alþjóðleg orð. Hér heima hefur málverndar-
stefna verið nefnd málveirufræði íslenskra
málfræðinga og vondri málfræði þeirra og
öfgum kennt um flest sem aflaga hefur
farið í máli og málnotkun. Voru málveiru-
fræðingarnir taldir leggja „siðferðilegt og
yfírskilvitlegt mat á ýmis þau afbrigði í
máli og málfari sem ekki eru viðurkennd
formlega “rétt“ í hinum stóra heimi.15
MÁLVERND
Málfarsstefna íslenskra stjómvalda er þó
enn sem áður mótuð af sjónarmiðum mál-
verndar og málræktar og í því fólgin að
varðveita tunguna og efla málið sem félags-
legt tjáningartæki með því að auka orða-
forða þess og íjölbreytni í orðavali. Mark-
miðið er að styrkja málsamfélagið og efla
málvitund og mállega samkennd þjóðarinnar
og stuðla að því að málnotendur nái sem
bestum tökum á máli sínu.
Eitt fýrsta verk alþingis eftir lýðveldis-
stofnunina var að setja ný fræðslulög.16
Mörkuðu þau tímamót í sögu skólahalds í
landinu. Með lögunum var móðurmáls-
kennsla aukin og málverndarstarf eflt og
tilraunir gerðar með framburðarkennslu í
barnaskólum að undirlagi dr Björns Guð-
fínnssonar prófessors." Má segja að síðan
lúti öll móðurmálskennsla í íslenskum skól-
um markmiðum málræktar. Móðurmál er
einnig einstakt meðal náms- greina. Nem-
endur „kunna“ málið þegar þeir koma í
skólann og á móðurmálinu eru nær allar
aðrar námsgreinar kenndar. Allir kennarar
eru því móðurmálskennarar, eins og það
hefur verið orðað. Málið er líka helsta
þroskaefni barna og forsenda rökrænnar
hugsunar. Málhæfni eða málkennd er einnig
að þroskast lengst af ævinnar samhliða
öðrum þroska. Málþroski og vitþroski eru
samofnir þættir og hafa gagnverkandi áhrif.
Margt bendir til þess að við máltöku verði
börn að hafa eitt leiðsögumál og geti ekki
lært önnur mál nema þetta leiðsögumál, sem
oftast er móðurmálið, nái að þroskast og
eflast.18
NÁMSGAGNAGERÐ
Alúð hefur verið lögð við námsgagna-
gerð, einkum í grunnskólum, og hefur
Námsgagnastofnun unnið þarft verk, þótt
fjárveitingar hafi verið af skornum skammti.
Stafsetning hefur lengi verið til umræðu
og hafa breytingar til einföldunar verið
gerðar á henni með það fýrir augum að
létta undir með hinum almenna málnot-
anda. Þá hefur lestrarkennsla breyst í öllum
gundvallaratriðum og lesgreining aukin og
ný viðhorf komið fram varðandi sértækra
lestrarörðugleika barna og unglinga. Hefur
þetta breytt lífi margra einstaklinga á síð-
ustu árum en lestur skiptir enn miklu máli
fyrir málþroska og starf í þjóðfélaginu. Þá
hafa ný kennsluembætti með rannsóknar-
skyldu verið stofnuð við Háskóla íslands,
Kennaraháskóla íslands og við Háskólann
á Akureyri, bæði í málfræði, bókmenntum
og sögu.
Hlutverk skólanna, bæði grunnskóla,
framhaldsskóla - og háskóla, hefur breyst
í grundvallaratriðum frá því sem var í upp-
hafi lýðveldistímans vegna breyttra atvinnu-
hátta og búseturöskunar og hefur skólinn
víða tekið við hlutverki heimilanna. Komin
er á eins konar skólaskylda í framhaldsskól-
unum vegna minni atvinnu fyrir ungt fólks
og vegna_ kröfu um meiri menntun á öllum
sviðum. í stað einhæfra áhrifa frá Dan-
mörku eru komin einhæf áhrif frá engilsax-
neskum menningarheimi. í stað óttans við
dönsk máláhrif er kominn óttinn við ensk
máláhrif. Skólarnir hafa ekki megnað að
hamla gegn málfátækt og hafa rannsóknir
leitt í ljós breytingar á málfari ungs fólks.19
Fjölmiðlar
Áhrif fjölmiðla á viðhorf fólks - og á mál
og málnotkun - eru nú meiri en nokkru sinni,
enda talað um að við lifum á fjölmiðlaöld
og að við siglum hraðbyri inn í upplýsinga-
þjóðfélag framtíðarinnar. Tölvur og ger-
breytt samskiptatækni hafa valdið byltingu
í lífi fólks. Myndmiðlar, allt frá myndabókum
fyrir börn og fullorðna til myndbands og
sjónvarps, setja svip á allt líf manna. Um
langt skeið hafa Frakkar kallað sjónvarpið
hinn skólann, l’autre école, og hafa reynt
að hamla gegn áhrifum alþjóðlegra sjón-
varpsstöðva til þess að vernda franska
tungu, einkum fyrir engilsaxneskum áhrif-
um. Talið er að börn á Vesturlöndum eyði
jafnmiklum tíma fram til 15 ára aldurs fyr-
ir framan sjónvarp og í skóla. Kannanir
benda til að ólæsi hafí aukist í Evrópu frá
því um 1950 og er sjónvarpi og myndmiðlum
kennt. Sjónvarp ryður bókum til hliðar enda
benda allar rannsóknir til þess.50
Málfar Fjölmiðla
Með nýjum útvarpslögunum 1985 og
vegna breyttra viðhorfa í fjölmiðlun hefur
útvarpsrásum og sjónvarpsstöðvum fjölgað.
Með endurskoðun útvarpslaga er nú að því
stefnt að styrkja innlenda dagsrárgerð,
bæði í Rikisútvarpinu og í einkareknu út-
varps- og sjónvarpsstöðvunum. Hluti af
fjölmiðlabyltingunni er gagnger breyting á
dagskrárgerð í útvarpi og sjónvarpi. Skiptir
innlend dagskrárgerð því miklu máli fyrir
málrækt. Varðar því miklu fyrir íslenska
málþróun hvernig að þeim málum verðqr
staðið.
Eitt af því sem vekur til umhugsun'ar um
vöxt og viðgang tungunnar er málfar fjöl-
miðla, einkum einkarekinna útvarps- og
sjónvarpsstöðva og lítill áhugi þeirra á ís-
lensku máli og málrækt. Ný viðræðutækni
í útvarpi og sjónvarpi er ekki líkleg til að
aga mál manna þar sem óundirbúið og
óformlegt spjall og óhefðbundið orðalag með
erlendum slettum er notað við kynningar á
síbyljutónlist, sem ungt fólk hlustar mikið
á. Getur slíkt orðið til að ýta undir mál-
hroða. Víða í fjölmiðlum er því lítið vandað
til málfars og ranglega farið með beyging-
ar, orðatiltæki og orðtök og þess jafnvel
dæmi að merkingu algengra orða sé brengl-
að.
Breytingar á Framburði
Greina má skyndilegar breytingar í fram-
burði, m.a. fyrir áhrif frá framburði og
málhreim nýrrar kynslóðar útvarps- og sjón-
varpsmanna. Áhersla er að færast af fyrsta
samsetningarlið orða á annan eða þriðja
samsetningaríið.61 Meðal sérkenna í fram-
burði má einnig nefna hljóðrof í máli ein-
stakra útvarps- og sjónvarpsmanna og sund-
urslitið lestrarlag sem virðist færast í vöxt.
Hratt tal fréttamanna og „listrænt“ tafs og
andsog virðast vera eftirsóttur málstíll.
Hröðu tali fylgir iðulega brottfall, sem áður
var óþekkt í málinu. Kemur það einkum
fram í fyrra hluta samsettra orða. Orðið
íslendingar verður „ísldígar", forsætisráð-
herra verður „fostráðherra“, viðskiptaráðu-
neytið verður „ vistaráneytið", hljómsveitar-
stjóri verður „hljósstjóri“ og Keflvíkingar
verður „keblígar“.
Þá verður þess vart að orðaröð í aukasetn-
ingum sé að breytast auk þess sem ensk
máláhrif eru mjög áberandi í orðalagsnotk-
un. Sem dæmi má nefna sögnina að leiða
sem á fáum árum hefur rutt burtu sagnar-
samböndum eins og að veita forystu, vera
í fararbroddi, stýra eða stjórna fyrir áhrif
frá ensku sögninni to lead. í fréttum undan-
farin misseri um rekstrarörðugleika fyrir-
tækja er nær eingöngu talað um að yfirtaka
í stað þess að áður var sagt að taka við
stjórn eða taka við rekstri, að taka að sér,
takast á hendur eða annast og eru hér aug-
ljós áhrif frá ensku sögninni to take over.
Þá er orðið mjög algengt að fólk segir að
fara erlendis í stað þess að atviksorðið er-
lendis var einungis notað sem staðaratviks-
orð, þ.e. um dvöl á stað. Er um að ræða
áhrif frá enska atviksorðinu abroad sem í
ensku er notað um að fara til útlanda, go
abroad, en einnig um að dveljast erlendis,
to stay abroad. Breytingar verða ávallt á
máli. Hins vegar verður að gjalda varhug
við breytingum sem eiga rætur að rekja til
þekkingarleysis - og tii áhugaleysis eða virð-
ingarleysis við mál og málnotkun.
Stjórnarfarslegt Full-
VELDIOG ÞJÓÐTUNGA
Víða hafa menn velt því fyrir sér hver
eru tengsl tungumáls og þjóðfélagslegs
valds og hvaða áhrif tungumál sem vald-
stjórnartæki hefur og hvort stjórnarfars-
legt fullveldi geti verið háð máli og mál-
notkun og hvaða áhrif mál og málnoktun
hefur á skoðanamyndun og lýðræðislega
umræðu í þjóðfélaginu. Væri freistandi á
þessum tímamótum að velta fyrir sér hvaða
breytingar það hefði í för með sér ef íslend-
ingar tækju upp enska tungu sem annað
opinbert mál í landinu, eins og Danir,
frændur okkar, hafa rætt um að gera.
Menningarsaga og stjórnarfarslegár að-
stæður þjóða eru að vísu mjög mismun-
andi. Nýfrjáls ríki Afríku og Ásíu, þar sem
mörg ólík mál eru töluð, hafa víða haldið
máli gömlu nýlenduþjóðarinnar sem opin-
/ STÖÐNUÐU samfélagi, eins og það íslenska var öld eftir öld, tók málið
litlum breytingum. Utanaðkomandi áhrif voru helzt frá Danmörku. í stað
einhæfra áhrifa þaðan eru nú komin einhæf áhrif frá engilsaxneskum menn-
ingarheimi.
beru máli sínu. Þá eru í Alþýðulýðveldinu
Kína töluð níu tungumál auk margra mál-
lýsknam sem í daglegu tali eru nefnd kín-
verska vegna ritmálshefðar sem ríkt hefur
um þúsundir ára - og vegna þess að landið
hefur lengi lotið einni stjórn. í sjálfstæðis-
baráttu íslendinga var það hins vegar þjóð-
tungan og þjóðmenning sem voru helstu
röksemdir fyrir kröfunni um sjálfstæði
landsins. Hefðu íslendingar tekið upp
dönsku á 18du öld, eins og talað var um,
hefði krafan um heimastjórn og fullveldi
aldrei komið fram. Þá væri svipað ástatt á
íslandi og á Borgundarhólmi sem upphaf-
lega var sænskt land þar sem áður var
töluð sænsk tunga en Borgundarhólmur
hefur hins vegar verið hluti af Danmörku
síðan í lok miðalda.
Menningarlegt
Sjálfstæði
Alls staðar þar sem sérstök þjóðtunga
er töluð er ávallt um að ræða visst menning-
arlegt sjálfstæði enda þótt ekki sé um
stjórnarfarslegt fullveldi að ræða. Dönsku-
mælandi menn í norðurhéruðum Þýska-
lands halda enn vissu menningarlegu sjálf-
stæði sínu. Kúrdar í Kúrdistan í Taurus-
fjöllum, á landamærum Sýrlands, Tyrk-
lands, Armeníu, írans og Iraks, telja sig
eina þjóð með sérstaka menningu cg krefj-
ast stjórnarfarslegs fullveldis. Hið forna
Indland er að skiptast upp í mörg þjóðríki,
sem reist eru á þjóðtungu, trú og menning-
arhefðum, og einn grundvallarþátturinn í
átökum ríkja á Balkanskaga er mismun-
andi þjóðtunga og þjóðmenning. Engin
dæmi eru hins vegar um að þjóð, sem talar
eitt og sama mál, hafi óskað eftir að skipt-
ast í tvö þjóðríki eða gert kröfu um að
sameinast þjóð, sem talaði annað tungu-
mál. Hins vegar eru þess sífellt fleiri dæmi
að fámennar þjóðir og málsamfélög krefj-
ast stjórnarfarslegs fullveldis vegna menn-
ingarlegs sjálfstæðis.
MÁLSTEFNA
Framtíðarinnar
Eins og áður mun íslensk tunga vega
þyngst í sjálfstæðri menningu og stjórnar-
farslegu fullveldi þjóðarinnar. Landfræðileg
og menningarleg einangrun landsins, sem
áður varð til þess að tungan hélt velli og
þjóðin varðveitti sjálfstæði sitt, dugar henni
ekki lengur. Án menningarlegs sjálfstæðis
hefði þjóðin ekki orðið frjáls og fullvalda
þjóð 1918 og án stjómarfarslegs fullveldis
hefði lýðveldi ekki verið stofnað á Þingvelli
við Öxará 17da júní 1944. Málið er því for-
senda tilraunarinnar ísland.
Framundan er umbylting í samskiptum
og samstarfí þjóða. íslendingar verða að
taka þátt í þessu samstarfí sem nær til allra
þátta þjóðlífsins. Samstarfið hefur leitt til
samruna ríkja og margir telja að þjóðríkið
sé liðið undir lok. Sjálfstæði einstaklinga
er talið koma í stað stjórnarfarslegs fullveld-
is. Ef unnt er að tryggja sjálfstæði og frelsi
hvers einstaklings skipti fullveldi þjóðríkja
minna máli. Engu að síður verða íslending-
ar sem fámenn og fátæk þjóð að huga að
tungu sinni og menningu í þessu umróti og
þótt mikið hafi áunnist í málræktarstarfí á
Islandi í tvö hundruð ár og íslensk tunga
standi traustar en nokkru sinni er þörf að
setja lög um íslenska málstefnu.
Boðorðin Fimm
Islensk málstefna framtiðarinnar verður
að fela í sér fimm frumatriði. í fyrsta lagi
þarf að leggja meiri áherslu á fjölþætta
og markvissa móðurmálskennslu í skólum
landsins í samráði við heimilin og efla ís-
lenska námsgagnagerð. í öðru lagi þarf
að setja fjölmiðlum strangar reglur um
mál og málnotkun á sama hátt og Ríkisút-
varpið hefur gert. í þriðja lagi þarf að
auka þýðingar úr erlendum málum og koma
á fót íslenskri þýðingarstofnun í tengslum
við Orðabók Háskóla íslands. Í fjórða lagi
þarf að endurskoða frá grunni kennslu í
erlendum tungumálum og í fímmta lagi ber
að stofna íslenska akademíu þar sem sitja
rithöfundar, skáld og málvísindamenn sem
marka stefnuna í málvernd og málvöndun.
Undir stjórn akademíunnar og í samvinnu
við Orðabók Háskóla íslands ber að gera
tölvutæka orðabók sem hefur að geyma
allt ritað mál íslenskt frá upphafi til okkar
daga. Þetta yrði gjöf íslensku þjóðarinnar
til sjálfrar sín á 50 ára afmæli tilraunarinn-
ar um Lýðveldið ísland.
Höfundur er rektor Menntaskólans á Akureyri.
Greinin er samstofna erindi sem samið var að
beiðni Listahátíðar í Reykjavík 1994 og birtist
í ritinu Tilraunin (sland í 50 ár - erindasafn.
Listahátíð í Reykjavík 1994.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 23. SEPTEMBER 1995 5