Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1996, Blaðsíða 7

Fortællinger (1957) (á íslensku, Síðustu
sögur, 1958) sé táknsaga um samband
þeirra, en sagan lýsir því hvernig óperu-
söngkonan Pellegrina Leoni, sem missti
röddina í eldsvoða, finnur hana aftur í barka
ungs drengs og tekur hann að sér sem
lærisvein. Hún á sér þann draum að í gegn-
um drenginn liggi leið hennar til lífsins á
ný; að rödd hennar muni hljóma endurfædd
úr hálsi hans. Drengurinn, hins vegar, þolir
ekki álagið og kröfurnar sem Pellegrina
gerir til hans og afneitar henni.
Thorkild Björnvig mun á námstefnunni
fjalla um fyrri sögu Karenar Blixen um
Pellegrinu Leoni, „Drömmerne“, sem birtist
í Syv fantastiske Fortællinger (1935).
Æóstiprestur
eAa I órnarlamb?
Charlotte Engberg er bókmenntafræð-
ingur sem starfar við rannsóknir við Kaup-
mannahafnarháskóla. Þann 10. apríl síðast-
liðinn birti hún í Politiken grein sem bar
yfirskriftina „Karen Blixen som kirke“ (sem
kannski væri best að útleggja á íslensku
sem „Karen Blixen-söfnuðurinn“) þar sem
hún deilir hart á það sem hún kallar „kult-
dýrkun" sem skapast hefur kringum skáld-
konuna og verk hennar og á rót sína með-
al annars að rekja til þessa hóps tiltekinna
„ungu“ herramanna (sem reyndar eru ekki
lengur mjög ungir). Tilefni greinarinnar er
annars vegar útkoma heimildarmyndar
Christian Braad Thomsen: „Karen Blixen
Storyteller" í fyrrahaust og hins vegar bók
sem kom út síðastliðið vor og inniheldur
bréfaskipti Karenar Blixen og „lærisvein-
anna“ (667 bréf til og frá Karen Blixen,
skrifuð frá 1931, árinu sem hún flutti til
baka til Danmerkur eftir áralanga búsetu
í Afríku og fram til dánarársins 1962, ásamt
skýringum og viðbótum ritstjórans, Frans
Lasson). í kringum útkomu þessa tveggja
verka blússaði Blixen-dýrkunin upp á nýjan
leik, að sögn Engbergs, dýrkun þar sem
Karen Blixen er bæði æðstiprestur og fórn-
arlamb.
Inn að beini
og undir húð
Útgáfuna á bréfunum segir Engberg
vera misheppnaða vegna þess að í stað
þess að birta vandað úrval bréfa og leyfa
lesendum sjálfum að njóta þeirra og lesa
milli lína, valdi Frans Lasson að birta öll
bréf sem tiltæk voru og leiða síðan lesend-
ur í gegnum þau öll með eigin athugasemd-
um og útskýringum á því hvernig beri að
skilja þau. Þetta er vandamálið við Blixen-
dýrkunina í hnotskurn, að mati Charlotte
Engberg: í fyrsta lagi er allt gefið út í stað
þess að velja úr það sem skiptir máli því
dýrkunin er mikil og mikið vill meira - og
margir vilja skilja höfundinn í botn og inn
að beini og sumir virðast helst vilja undir
húðina á persónunni sjálfri: Allt er áhuga-
vert og ekkert er persónulegt og prívat. í
öðru lagi er skilningurinn er fyrir fram
ákveðinn, óhagganlegur, einn og sannur;
ekki bara í bréfunum umræddu, heldur einn-
ig og ekki síður í sögum Blixen - og þar
liggur mesta hættan, segir Charlotte Eng-
berg.
Karen Blixen lifði óvenjulegu og örlaga-
ríku lífi og hafði sjálf gaman af að sveipa
það dulúð og gefa ákveðnum atburðum
úr lífi sínu táknlega merkingu. Þetta,
ásamt kvikmyndinni um ævi hennar, sem
gerð var eftir bókinni Jörð í Afríku, átti
sinn þátt í að búa til mýtuna um Karen
Blixen, sem virðist vera lífseigara við-
fangsefni en sjálfur skáldskapur hennar.
Af hveiju er slík persónudýrkun ekki sak-
laust tómstundagaman aðdáenda? spyr
Charlotte Engberg og gefur sjálf svarið:
Af því að mýtan um Karen Blixen hefur
brenglað skilning manna á skáldskap henn-
ar, neglt hann niður á fyrirfram ákveðið
túlkunarplan og gefið þeim sem „þekktu
hana persónulega" frumburðarrétt á skiln-
ingi og túlkun. í nokkurs konar bræðra-
lagi er „hinum rétta skilningi" útdeilt
meðal meðlima söfnuðarins og sá skilning-
ur er réttlættur með tilvísun til persónu
Karenar Blixen, æðstaprestsins sem kynd-
ir textann. Texinn - höfundarverk Karen-
ar Blixen - er túlkaður sem ákveðin lífsfí-
lósófia; hann er skorinn niður við trog og
sniðinn til eftir þörfum til að hægt sé að
heimfæra hann upp á hennar eigið lífs-
hlaup. Lestrinum er í raun og veru lokið
áður en hann hefst, segir Charlotte Eng-
berg: Hann byijar nefnilega - og endar -
utan við textann sjálfan.
Charotte Engberg flytur í Norræna hús-
inu erindi um eina af smásögum Blixen úr
Síðustu sögum, „Hið óskrifaða blað“, og
ætlar hún að fjalla um ljóðrænu og upp-
byggingu sögunnar.
TengiliAur?
Poul Berendt er prófessor við Kaup-
mannahafnarháskóla og hann vakti mikla
athygli fyrir óvenjulega og ítarlega grein-
ingu og túlkun á sögunni „Sorg-Agre“,
(Sorgarakur) úr Vinter-Eventyr (1942)
(Vetrarævintýri, á íslensku 1959), sem birt-
ist í tímaritinu Kritik árið 1977. Hann mun
einmitt flytja fyrirlestur í boði Háskóla ís-
lands, mánudaginn 7. október, um þessa
tilteknu sögu, greina hana í sögulegu ljósi
og sýna fram á hvernig hægt er að lesa út
úr henni umskipti frá lénsskipulagi til nú-
tímans. „Sorgarakur" er ein af frægustu
smásögum Karenar Blixen og hefur verið
gerð eftir henni kvikmynd, sem verður sýnd
í Norræna húsinu, í dag laugardag 5. okt.
kl. 17.
Á námstefnunni ætlar Poul Berendt hins
vegar að fjalla um aðra sögu úr Vetrarævin-
týrum, „Peter og Rosa“, og mun hann tala
um örlagatrú Karenar Blixen út frá sög-
unni.
Kannski má því segja að Poul Berendt sé
tengiliður milli hinna tveggja fræðimann-
anna, Björnvig og Engberg, því hann gerir
hér hvoru tveggja: að greina sögu út frá
þeim texta sem hún samanstendur af, svo
og að túlka aðra sögu með tilvísan til höfund-
arins sjálfs.
textann, en kunnuglegar setningar Eddu-
kvæðanna leyna sér ekki.
Það má lengi deila um hvemig best sé
að skila Eddukvæðum á svið. Sú leið sem
Sequentia fer er látlaus, áhrifamikil og firna
falleg, engin minjagripasmíð, en hún reynir
á þolrif áhorfandans, því sýningin er um
tveir tímar. Af allri sýningunni geislar kunn-
átta og fagmennska. Sá andi, sem tónlistin
skapar er heilsteyptur og leiðir hugann aft-
ur í tímann, án þess að reynt sé að fyrna
efnið á óeðlilegan hátt. Það væri gaman
að íslenskir listamenn gætu sótt sér inn-
blástur í fornbókmenntirnar á sama glæsi-
lega háttinn og erlendu listamennirnir í
Sequentia hafa gert.
IVATNADISARHOLL
TONIJST
Sígildir diskar
TELEMANN
G. Ph. Telemann: Ouverture í C-dúr (Vatna-
tónlist); Konsertar í B-dúr, F-dúr og a-moll.
Musica Antiqua Köln u. stj. Reinhards Goe-
bels. Archiv 413 788-2. Upptaka: DDD, Ham-
borg 1984. Lengd: 49:10. Verð: 1.590 kr.
AFKASTAMESTA tónskáld allra tíma
var Georg Philipp Telemann (1681-1767).
Var hann í sinni tíð mun dáðari en Bach,
og jafnvel Hándel, þótt hann ætti síðar
eftir að standa í skuggja beggja. í kjölfar
endurvakningar Vivaldis fyrr á þessari öld
tóku aðrir hálfgleymdir barokkmeistarar
þó einnig að lifna við á tónleikapöllum, og
óhætt er að segja, að Telemann hafí notið
góðs af fommúsíkbylgju síðustu áratuga á
hljómplötuvettvangi.
Mörg, ef ekki flest, tónverka Telemanns
er erfitt að tímasetja, og getur tilurðartími
þeirra leikið á áratugum, ekki síður en
þegar beitt er C14-aðferðinni í fornleifa-
fræði. Þannig er t.a.m. um konsertana þijá,
er gætu hafa verið samdir hvenær sem er
milli ca 1710 og 1740.
En „Vatnasvítan" er undantekning. Svo
óvenjulega vill til, að varðveizt hefur úr
samtímafréttablaðinu Hamburgev Relations
Courier lýsing af frumflutningi verksins 6.
apríl 1723. Þá var mikið um dýrðir, því
hafnarborgin mikla í mynni Saxelfar hélt
þá upp á aldarafmæli siglingarmálastofnun-
ar sinnar, er þá réð einnig yfir sjóher (Ham-
borg var á þeim tíma nánast sjálfstætt lýð-
veldi (Reichsstadt) innan þýzka keisaraveld-
isins). Af því tilefni var Telemann, er skip-
aður hafði verið kirkjutónlistarstjóri borgar-
innar tveim árum áður, fenginn til að semja
hljómsveitarverk.
Að hætti tímans voru sóttar myndlíking-
ar úr grísk-rómverskri goðafræði er leitt
gætu hugann að hafinu, siglingum og
glæstum kaup- og herskipaflota Hamborg-
ar. Komu þar við sögu vatnadísir, sæguðir
og drottnarar vinda, eins og „Hin vaknandi
Þetis“, „Hinn ástfangni Neptúnus",
„Spaugsami Trítónus", „Hinn stormandi
Eólus“, „Gikkur: Flóð og fjara“ og „Kátu
hásetarnir11, svo vitnað sé í skrautleg þátta-
heiti verksins.
Ekki var sökum að spyija. Vatnamúsíkin
sló í gegn, og það svo rækilega, að Tele-
mann endurflutti hana oftar en nokkurt
annað verk sitt á langri starfsævi. í flutn-
ingi snillinganna í Musica Antiqua er auð-
velt að skilja hvers vegna. Tónlistin er,
ekki síður en hinar þijár samskonar svítur
Hándels tæpum áratug fyrr, sérlega heill-
andi dæmi um barokkskemmtitónlist með
hátíðarbrag; fersk, hugmyndarík og lipur-
lega skrifuð.
Hér fer ekki aðeins sjarmerandi tíma-
hylki aftan úr öldum, heldur einnig hlust-
væn tónlist með varanlegu slitlagi í góðri
upptöku hinna þaulreyndu tæknimanna
Archivs, fomtónlistardeildar Deutsche
Grammophon. Eins er auðheyrt um Kon-
sertana þrjá, að Telemann hafði þar einnig
árangur sem erfiði, enda var kjörorð hans
sem kompónista að skilja engan útundan:
„Áhöfn hverri freisti jafnt að flíka; / fer
það vel í hana, og ykkur líka.“
ÝMSIR HÖFUNDAR
The Virtuoso Bassoon. Verk eftir
Beethoven, Tansman, Boutry, Arnold,
Blomdahl, von Koch og Morthenson. Knut
Sonstevold, fagott; Lucia Negro og Eva
Knardahl, pianó; Eva Nordwall, semball;
Gunilla von Bahr, flauta. BIS-CD-122.
Upptaka: ADD, Nacka, víþjóð 1976/78.
Lengd: 71:00, Verð: 1.490 kr.
SYRPUPLÖTUR tónverka fyrir tiltekið
einleikshljóðfæri geta sem kunnugt er
brugðið til beggja vona. Ekki er verkafram-
boð hvers hljóðfæris alltaf jafn beysið, og
smekkur einstakra hljóðfæraleikara misjafn
eins og gengur. Þegar verst lætur, virðist
einleikarinn stjórnast af hamslausri tækni-
sýningarduld, sem höfðar í mesta lagi til
harðsvíruðustu fylgismanna hljóðfærisins.
Þessi nærri 20 ára gamli diskur kom
skemmtilega á óvart. Vissulega lætur
norski fagottleikarinn Knut Senstevold ljós
sitt skína, enda frábær spilari, en jafnvel
fyrir almennan hlustanda án sérstakrar
ofurástar á fagottinu er verkefnavalið fjöl-
breytt og kemmtilegt áheyrnar.
Tímasviðið spannar tvær aldir, allt frá
tríói hins 16 ára gamla Beethovens til
Unisono fyrir fagott, „live“ rafhljóð og
sembal frá 1975, eina verkið sem nútíma
styrkjaúthlutunarnefnd gæti hugsaniega
sætt sig við.
Flest hitt er sannkallaður konfektkassi
úr fjörugum og andríkum kammerstykkjum,
sem að frátöldum Beethoven koma hressi-
lega á óvart fyrir aðgengileika miðað við
tilurðartíma (1952,1966,1972,1975). Jafn-
vel framtíðarspámaður eftirstríðsára eins og
Karl Birger Blomdahl, höfundur geimóper-
unnar Aniöru, afhjúpar melódíska hlið í Lít-
iili svítu fyrir fagott og píanó frá 1945.
Spilamennska Sonstevolds er meirihátt-
ar. Hvergi brotinn tónn; fer með jafnvel
hröðustu tempí eins og að drekka vatn, og
legatóið hvarvetna á rúmu þriggja áttunda
tónsviðinu eins og bráðið smér. Meðleikar-
arnir eru og meira en við hæfi, þó að flos-
mjúkur píanóleikur Evu Knardahl beri óhjá-
kvæmilega af.
Ekki er heldur upptakan til vanza. Sjálf-
ur karlinn á brúnni, Robert von Bahr BIS-
stjóri, heldur um græjurnar, og þó að tækni-
menn hafí tjáð manni, að hið þriggja alda
gamla hljóðfæri með sérvitringslegu skap-
gerðina sé ekki meðal mestu eftirlæta hljóð-
nemans, skilar von Bahr samt einhveiju
bezta hljóðriti af fagotti sem undirritaður
man eftir að hafa barið eyrum.
Ríkarður Ö. Pálsson
I annad skipti á menningarárinu áttu Kaup-
mannahafnarbúar pess njlega kost aö sjá íslensk-
ar fombókmenntir færöar á sviö.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. OKTÓBER 1996 7