Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1996, Blaðsíða 10

Komin er út bókin Island — framandi land, eftir
SUMARUÐA ÍSLEiFSSON sagnfræóing. Hún fjallar
í máli og myndum um þær hugmyndir sem erlendir
höfundar og ferðamenn geróu sér um Island og
*
Islendinga. Þar eru ævintýralegar lýsingar á hinni
ógnvænlegu náttúru, en landsmönnum oftast lýst
sem frumstæóu fólki sem lifir á allskonar óæti.
Mál og menning gefur bókina út.
STJÖRNUFRÆÐINGURINN
þekkti, Jóhannes Kepler, getur
um ísland í ritgerð sem hann
kallaði „Somnium sive astr-
onomia lunaris" (Draumur
eða stjörnufræði tungslins,
upprunalega samið 1609). I
frásögninni greinir Kepler frá
íslendingnum Duracot; móðir hans var gald-
rakona sem seldi sjómönnum smápoka með
soðnum jurtum og galdrastöfum til þess að
stjórna vindum. Geta má þess að- móðir
Keplers sjálfs var talin göldrótt og gat hann
með naumindum bjargað lífí hennar frá
brennumönnum á fyrri hluta 17. aldar. Ekki
mátti Duracot skyggnast í poka móður
sinnar og sendi hún hann úr landi eftir að
hann hafði eitt sinn faliið í þá freistni. Lá
leið hans meðal annars til stjörnufræðingsins
Tychos Brahe á eynni Hven i Eyrarsundi
og dvaldi hann þar um hríð. Eftir nokkurra
ára dvöl sneri söguhetjan heim til móður
sinnar. Kvað hún anda einn sér nákunnugan
og skyldu þau fara í ferðalag. Hófust þau
nú á loft og fóru meðal annars til tunglsins
og greindi höfundur frá margvíslegum fróð-
leik úr þeirri för, eins og stjörnufræðings
var von og vísa.
í athugasemdum við þessa frásögn segir
Kepler meðal annars að það orð fari af nor-
rænum þjóðum að þær hafi góð tök á göld-
rum og finnst honum trúlegt að á íslandi
væri mikið af öndum, enda gott skjól í nætur-
myrkvum norðursins. Kepler átti greiða leið
að margvíslegu lesefni um ísland. Til dæmis
tók norðurþýskur kunningi hans, David
Fabricius að nafni, saman rit um landið. Þá
voru Kepler og Tycho Brahe samstarfsmenn
um hríð, en Brahe hefur verið margt kunn-
ugt frá Islandi, hann hafði íslenska nemend-
ur og stóð í bréfaskiptum við ýmsa íslend-
inga.
Somnium seu Opus Posthumum, ix-xi. —
Þorvaldur Thoroddsen, Landfræðissaga ís-
lands IV, 248-249.
Saeskrímsli i íslandshafi
Þá er og í íslandshafi enn ein nafnlaus
ófreskja. Við fyrstu sýn virðist hún einna
áþekkust hvölum. En er hún rekur höfuðið
upp úr sjónum verða menn lostnir slíkri skelf-
ingu, að þeir hníga niður sem dauðir. í fer-
hyrndum hausnum eru glóandi augu, en stór
horn á báðar hliðar. Skrokkurinn er kolsvart-
ur og alsettur göddum. Sjáist ófreskja þessi
um nætur brennur svo ferlegur eldur úr
augum hennar, að hann lýsir upp allt höfuð-
ið og það, er upp úr stendur. Geta menn
hvorki málað eða gert sér í hugarlund neitt,
er sé jafn ógurlegt. Olaus Magnus minnist
á þessa ófreskju í tuttugustu bók sinni og
segir hana tólf álnir á lengd. Ekki er langt
síðan ófreskja þessi reif fiskibát sundur í
tætlur með tönnunum. Þrír menn voru á
bátnum og drukknuðu tveir þeirra, en einn
komst af. Hafði hann færishönk í hendi, sem
hann var vanur að nota við veiðarnar, og
náði tökum á borði, er flaut á sjónum. Bjarg-
aðist hann þannig frá drukknun, komst upp
á byrðingsbrakið og svamlaði áleiðis til lands.
Blefken, „Islandia". Haraldur Sigurðsson
þýddi 1946, 48.
Kaþólskur biskup frá Svíþjóð, Olaus
Magnus að nafni (1488-1558), gaf út ritið
Historia de Gentibus Septentrionalibus (Saga
norrænna þjóða) í Róm árið 1555. Höfundur
ritsins bjó þá í útlegð á Ítalíu, enda hafði
orðið siðbreyting í föðurlandi hans og hann
átti ekki afturkvæmt. Aður hafði hann gefíð
út kort af Norður-Evrópu, marina, árið 1539;
á þeim hluta sem sýnir ísland er fjöldi mynd-
skreytinga sem eiga að sýna náttúrufyrir-
bæri, mannlíf og atvinnuhætti í landinu.
Samhliða kortinu var gefíð út skýringarkver
á ítölsku, Opera breve (einnig á þýsku, Ain
kurze Auslegung, að mestu samhljóða).
Markmið Olausar með hinu mikla og ein-
stæða ritverki munu hafa verið margvísleg.
í samræmi við rannsóknar- og upplýsingar-
anda samtíðar sinnar hefur hann viljað leggja
fram sinn skerf til aukinnar þekkingar hjá
samtíð sinni. Sem Norðurlandabúi, Svíi, hef-
ur hann sérstaklega viljað upplýsa um hin
nyrstu svæði Evrópu, þar sem hann sjálfur
hafði embætti erkibiskups þó að hann fengi
aldrei að verma það sæti. Vafalaust hefur
hann orðið var við mikla vanþekkingu á
heimaslóðum sínum og heyrt frásagnir um
að þar byggju eingöngu menntunarsnauðir
villimenn og heiðingjar. Markmið hans hefur
líka verið pólitískt. Olausi var í mun að
Norður-Evrópa yrði heimt úr höndum villu-
trúarmanna. Verk hans var meðal annars
ritað í því skyni að upplýsa samtíðina um
hversu mikill missir það hefði verið fyrir
hina kaþólsku kirkju að tapa þessu land-
svæði úr höndum sér.13 Historia Olausar átti
eftir að hafa mikil áhrif. Öldum saman var
litið á hana sem eitt helsta undirstöðurit um
sögu norrænna þjóða og mikið til þess vitn-
að. Birtist umfjöllun hans oft lítið breytt í
öðrum verkum, auk þess sem bókin kom út
í fjölmörgum útgáfum; árið 1669 voru komn-
ar út að minnsta kosti 22 útgáfur á sex
tungumálum.14
Olaus heldur því fram að ísland sé Thule
sem víða hafi verið fjallað um til forna. Land-
ið sé fjöllótt og þar geti blásið svo miklir
vindar og snarpir að þeir felli auðveldlega
til jarðar fulltygjaða riddara. í landinu er
mjög kalt að sögn Olausar og ísar við strend-
ur landsins í átta mánuði; þaðan heyrist væl
og óp þegar ísinn rekst á land og segir hann
að álitið sé að syndugar sálir séu líka píndar
í kulda, líkt og þær séu kvaldar í eldi. Olaus
telur fjöllin í landinu einstæð; hið efra séu
þau þakin eilífum snjóum en brennisteinninn
logi án afláts við fjallsræturnar og hið innra
séu brennisteinsæðar sem auðveldlega kvikni
í. Segir Olaus lífshættulegt að nálgast þessi
flöll vegna öskuregns og þaðan geti flogið
stórir steinar, líkt og byssukúlur. Þijú eld-
fjöll nefnir höfundur (í Opera breve), —
Heklu, Helgu og Krossfjall. Eitt þeirra segir
Olaus vera hamar eða skaga sem logi án
afláts eins og Etna og á hann þar trúlega
við Heklu; þar við sé botnlaus gjá og þar
telji menn vera hreinsunareld og hegningar-
stað fordæmdra. Segir Olaus að þarna birt-
ist oft nýlega drukknað fólk vinum sínum
og virðist það svo ljóslifandi að vinirnir heilsi
þeim með handabandi og — bjóði þeim heim.
Hinir drukknuðu segi þá með andvarpi þungu
að þeir verði að fara til Heklu og hverfi strax
að því loknu; heldur Olaus því fram að illir
andar geti jafnvel falið sig í skugganum af
vofum hinna sjódrukknuðu. Þá segir hann
ennfremur að hinir innfæddu geti séð fyrir
viðburði í fjarlægum heimshlutum og jafnvel
sagt fyrir um örlög þjóðhöfðingja. Ekki var
nóg með að fjöllin væru furðuleg. í Opera
breve kemur fram að í landinu séu uppsprett-
ur búnar sérkennilegum eiginleikum; er ein
afar heit, önnur óskaplega köld, í hinni þriðju
er sætt vatn sem á að vera gott til drykkj-
ar, andstætt fjórðu uppsprettunni sem sögð
er eitruð.
Um íbúa landsins segir Olaus að þeir séu
hófsemdarmenn og vel kristnir. Hafi þeir
sitt eigið letur, riti bækur um afrek sín og
HÚS íslendinga úr fiskibeinum. Úr riti Dithmar Blefkens frá 1607. Segir Blefken íslending;
séu einnig notuð í húsgögn og fægð svo þau líkis
REFIR síga f bjarg til þess að ná sér í egg
á korti Orteliusar. Niður komast þeir að
sögn með þvf að bíta hver í annars skott.
HÆTTUFÖR í Heklugíg árið 1868. Margir
reyndu að gera mikið úr þeim hættum sem
víða væru á íslandi. Jafnvel leiðin niður í
Almannagjá var sögð stórhrikaleg.

MíU&m
ÍSLANDSKORT úr bók A.M.Mallets frá 1664
og verður því spegilmynd. Eldgos er í Hekl
HINIR SYNDUGU K
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 1996