Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1998, Blaðsíða 15

ir svín. Annars virðist Jóhanni hafa verið svo
til sama um einkunnir sínar. í bréfí til bróður
síns, dagsettu 23. febrúar 1899 segir hann:
í sögimni gekk ég upp í dag, og þá vildi það
óhapp til að kennarinn var á gati og sagði það
rangt sem rétt var. Mér datt auðvitað ekki í
hug annað en standa fast á mínu og kennarinn
varð aðjáta það eftir að hann var búinn að gá
í bókina, en svo á eftir fékk ég ónota spurn-
ingar í meira lagi og sagði eitt rangt, og mér
hlotnaðist 52. I stílnum fékk ég 42, og enginn
fékkhærra en tveirjafn hátt.
Já, er það nú vit að ivmsa allt þetta um
vitnisburð, mér stæði svo hjai-tanlega á sama
um hann ætti ég ekki foreldra en foreldrunum
þykir vænna um sé sonur þeirra heldur ofar-
lega (!!) og þess vegna er rétt að gjöra eitt-
hvað til þess.
Hneigð Jóhanns til skáldskapar virðist hafa
komið snemma fram og lífsstarf hans því rök-
rétt framhald þessarar hneigðar. Á Laxamýri
kom fyrir að færð voru upp leikrit og móðir
hans hafði dálæti á skáldskap eins og fyrr er
minnst á. Á heimilinu var vinnufólk og verk-
stjórinn, Árni Sigurðsson, var hagmæltur og
fræddi hinn námfúsa dreng um bragarhætti.
Það sem vó á móti þessu var heimilisfaðirinn,
Sigurjón Jóhannesson, sem hafði lítið álit á
fögrum bókmenntum en
það kann að vera að örlítil
andstaða við listhneigð Jó-
hanns hafí einungis efit
löngun hans til að verða
viðurkennt skáld.
Það kemur fram í bréf-
um Jóhanns til bróður síns
að hann hefur verið byrjað-
ur að yrkja allmikið þegar
hann var í skólanum í
Reykjavík en Jóhann hefur
annars fundið lítið andríki í
námsbókunum en leitast
við að lesa áhugaverðara
efni með námsefninu.
Hann hefur auk þess verið
lítið hrifinn af Reykjavík.
Aí' mínu andlega lífi er
það að segja að það er
heldur vesælt. Það er ekki
eins mikið andríki í fúnum
skólaskræðum eins og í
iðjagrænum hlíðum og
blómskrýddum bölum; það
er meira líf í lækjum og
fossum heldur en stöðu-
pollinum hérna í Vík.
Það helsta, sem ég hef
lesið utan hjá eru nokkrir
enskir „romanarsvensk-
an, danskan, norskan
skáldskap og dálítið í efna-
fræði og náttúrufræði.
Á skáldferli sínum
kynntist Jóhann bæði mót-
læti og meðlæti, þó er
hægt að segja að meðbyr-
inn hafi verið ráðandi. Með
Fjalla-Eyvindi vann hann sinn stærsta sigur.
Sem dæmi um það má nefna að í Berlín var
hann sýndur í leikhúsi sem tók 2000 sæti,
troðfylltist húsið og var leiknum tekið með
miklum fögnuði. En Jóhann varð ekki eins
heppinn með Galdra-Loft. Konunglega leik-
húsið dró að leika hann þangað til í septem-
ber, sem var versti leikmánuður ársins, þvert
ofan í gefin loforð. Þessu reiddist Jóhann og
lét leika Galdra-Loft í Dagmarleikhúsinu og
fannst honum fólkið taka honum vel en rit-
dómararnir voru ekki eins hrifnir. Var
Galdra-Loftur sýndur 13 sinnum fyrir hálf-
tómu húsi. Taldi Jóhann að öfundsýkin væri
undirrót hinna slæmu ritdóma. Annað varð
hins vegar uppi á teningnum þegar Jóhann
las Lyga-Mörð fyrir um 250 námsmenn á
stúdentafundi í Svíþjóð.
. . . ég las í 1 og 1/2 tíma og var lesturinn
svo mjög rómaður að ég varð að rita nafn mitt
í vasabækur flestru ungu kvennanna og pilt-
anna og amatörfotographer ætluðu mig lif-
andi að drepa.
Á Reykjavíkurárunum hafði Jóhann verið
eldheitur áróðursmaður fyrir bindindi en á ár-
unum eftir tvítugt var það ekki lengur svo, þá
þótti honum gott að dreypa á afurðum vínvið-
arins og dýrkaði Bakkus ef til vill of mikið.
Síðustu tíma æviinnar rann sjaldan af honum
vín. Jóhann var orðinn sjúkur á þessum tíma
og það getur verið að áfengisneysla hans hafi
verið afleiðing sjúkdómsins, Jóhann hafi not-
að áfengið sem deyfilyf á vanlíðanina.
Sagt var að Jóhann líktist mjög móður
sinni, Snjólaugu Þorvaldsdóttur, en þaðan er
runninn skyldleikinn við Jónas Hallgrímsson.
Móðurafi Jóhanns, Baldvin, var bróðir Hall-
gríms föður Jónasar. Ytra útliti Jóhanns var
ekki auðlýst og var hann þó sérkennilegur.
Hann var meðalmaður á hæð, fremur hold-
grannur en hitt, þreklegur, gekk hröðum
skrefum, örlítið álútur, og hægri öxlin ívið
hærri en hin. Hann var dökkur yf-
irlitum, nærri svartur, enda af sum-
um kunningjum sínum kallaður
krummi, sveipur í hárinu yfir miðju
enni, andlitið aflangt, augun gráblá,
stundum allt að því blá, en áttu það
til að dökkna, nefið hátt og eilítið
bogið.
Kona hans lýsir honum í endur-
minningum sínum, Heimsókn
minninganna, á þann veg að hann
hafi verið smávaxinn, dökkhærður
og óvenju fallegur í andliti.
Helge Toldberg segir að Jóhann
hafi minnt á norrænar fornaldar-
hetjur sem skapanomirnar hlóðu á
góðum gjöfum en bættu við einni
illri. Hann var viðfelldinn í fasi,
hafði mikla persónutöfra, hafði
taumlausa löngun í frægð og fé og
einnig mikið áræði þegar hann tók
til við eitthvert verkefni. En á móti
þessu kom minnkandi sjálfstjórn og
hæfileiki til að einbeita sér. Hann
var skapstór og geðsveiflur hans
reyndu mjög á langlundargeð vina
hans. Hann gat orðið eins skapæst-
ur og hann var hversdagslega gæf-
GUNNAR Eyjólfsson og Kristbjörg Kjeld í hlutverkum
Lofts og Steinunnar í uppsetningu Þjóðleikhússins á
Galdra-Lofti árið 1967.
GUÐRÚN Indriðadóttir í hlutverki Höllu í Fjalla-Eyvindi
í sýningu Leikfélags Reykjavíkur 1911.
ur og átti á slíkum stundum til að
segja illt við vini sína eða um þá.
Þetta fór .í vöxt síðustu árin þegar
hann var orðinn sjúkur og þegar
Jóhann dó var hann orðinn ósáttur
við nánustu félaga sína, Guðmund
Kamban og Gunnar Gunnarsson.
En þeir þekktu þó báðir hans innri mann frá
bjartari stundum og skildu það að hann hafði
ekki haft taumhald á sjálfum sér. í augum
þeirra var hann óvenjulegur maður með
skáldaeðli sem kom enn gleggra fram í fari
hans en verkum.
Hér hefur verið minnst á tvo lesti Jóhanns,
að geta ekki lagt bönd á tungu sína og drykkj-
una en þriðja meinið var það að hann var
stundum þjakaður af þunglyndi og minnist á
það í einu af bréfum sínum til Ib.
Bréf Jóhanns veita mikla innsýn í hug Jó-
hanns. Það gerir eftirfarandi draumur sem
Jóhann segir bróður sínum frá í bréfi, dag-
settu 15. febrúar 1899, en auk þess er hann
spádómur um það sem fyrir honum átti að
liggja:
Mig dreymdi undarlegan draum í nótt, ég
var staddur niðri í Ærvík og ætlaði að klifra
upp ytra klifið, fjöldi fólks var á leiðinni upp
og það fór hrollur um mig þegar ég sá aðfar-
irnar. Hver togaði í annan til þess að komast í
hans stað og allir börðu frá sér til þess að hafa
sem rýmst. Sumir hröpuðu niður hvað eftir
annað og gáfust að síðustu upp, örmagna af
þreytu, aðrir stóðu örvæntingarfullir fyrir
neðan og voguðu aldrei inn í þröngina enda
var vegurinn miður glæsilegur því harðfennis-
hengja var á leiðinni. Ég hugsaði ráð mitt.
„Eigum við ekki lagsi,“ sagði ég við þann
næsta, „að mynda félagsskap, senda tvo, þrjá
heim eftirrekum og moka harðfenninu burt?“
„Hverja eigum við að senda?“ sagði hann
húðslega. „Við biðjum þá sem eru rétt að
segja komnir upp að sækja rekurnar og lofum
ARNI Eiríksson í titilhlutverkinu á uppfærslu Leikfélags
Reykjavíkur á Bóndanum á Hrauni.
þeim fé og virðingu fyrir. “ „Ha, ha, ég ætti nú
ekki annað eftir en að fara að gefa öðrum af
því litla sem ég hefi, þá vil heldur dúsa hér til
eilífðar. “ Ég þagnaði og horfði hryggur í
bragði upp í klifið, ég hafði ekki geð í mér til
þess að fara að hrinda vesalings gamalmenn-
um og sjúklingum niður, en með öðru móti
var torvelt að komast upp. Þá hugkvæmdist
mér að leita uppgöngu norðar þar sem aðrir
höfðu aldrei áður farið. Það Það sýndist auð-
vitað dálítið gífurlegt en hvað um það, það
verður þá ekki annað en að ég hálsbrotna, og
svo lagði ég af stað. Hægt og hægt í krákustíg
hélt ég upp nyrst í klifínu, loksins kom ég að
hengjunni; ég byrjaði ótrauður á uppgöng-
unni og klóraði mig áfram en ísingin var hörð
og köld viðkomu. Rétt þegar ég var í miðri
hengjunni heyrði ég óp mikið fyrir neðan, mér
varð að snúa mér við og líta niður á þyiping-
una, hvað voru menn að kalla? Jú þeir voru að
kalla í mig, þeir höfðu tekið eftir mér. „Ertu
vitlaus, strákasni, þú drepur þig á þessu,
heldur þú virkilega að þú komist þarna upp?
Niður meðþig.“ Það sló köldum svita um enn-
ið á mér og ónota hryllingur læsti merg og
bein, ég leit burt frá fjöldanum og horfði upp
en uppi stóðu langir slánar og veltu hlæjandi
niður snjóboltum. Þá kom næstum illska í
mig, ég beit á jaxlinn, grófhendur og fætur í
harðfennið og reif mig áfram, ég skal upp,
upp; boltarnir þutu í kringum mig, halló nú
var ég kominn yfír hcngjuna en í því kom
bolti beint framan í mig og við það hrökk ég
upp.
Margt er hægt að lesa út úr þessum draumi
og hægt væri að túlka leiðina sem Jóhann fór
upp klifið á þann veg að hún sé forspá um það
að Jóhann ákvað að hætta námi í dýralækn-
ingum og stefna að því að verða viðurkennt
skáld. Jóhann reyndi að lifa af skáldskap sín-
um og vann lítið vanalega vinnu. Hann var
einna fyrstur íslendinga til að gera það.
Á bls 3 er birt ljóð Jóhanns Sigurjónssonar,
Víkingarnir. í anda nýrómantíkurinnar er hér
hinn sterki einstaklingur dáður, sem trúir á
mátt sinn og megin. Sveiflurnar sem birtast í
anda þessara manna („þeir elskuðu, hötuðu")
eru einnig mjög í anda nýrómantíkurinnar.
Þegar Víkingarnir eru bornir saman við
Gunnarshólma Jónasar Hallgrímssonar sést
að ekkert er sameiginlegt með þessum kvæð-
um annað en lýsing á fornum hetjum. En Jó-
hann Sigurjónsson og Jónas Hallgrímsson
eru báðir rómantíkusar en Jóhann var frá-
brugðinn Jónasi á þann hátt að Jóhann er ný-
rómantíkus.
Aðalþættir nýrómantíkurinnar eru fegurð-
arleit, túlkun á innra lífí einstaklingsins, nátt-
úrudýrkun, bölsýnt viðhorf til samtíðarinnar
og hetjudýrkun, þ.e. manna sem þora að
bjóða öðrum byrginn. Fyrstu þrjú atriðin eru
þau sömu og í rómantíkinni. Það sem var þó
mest einkennandi fyrir nýrómantíkina er að
„yfir öllum hugarheimi hennar hvíldi svai't-
nættisdrungi, hamingjusamur einstaklingur
var heimskur auli, séni var enginn án sorgar
og því dýpri sorg því meira séní“. Þessi ein-
kenni nýrómantíkurinnar koma fram í mörg-
um ljóðum Jóhanns.
Kvöldhugsjón
Feginn hátt ég hugsa vil,
hníga’ ei lágt í tímans glaumi,
samt ég þrátt í þungum straumi
þyrlast máttlaust, fátt ég skiL
Drottinn! láttu’ ei lifa í draumi,
iiðinn brátt er tíminn naumi
duftkom smátt, sem langar ljóssins tíl.
Bliknar hey og breytast lönd,
berast fley að grafarminni,
fylgir meyja móður sinni,
manninn beygir dauðans hönd;
þá ég hneigi’ í hinsta sinni
höfuð og dey í miskunn þinni,
lát mig eygja ljós á dimmri strönd.
Bikarimt
Einn sit ég yfir drykkju
aftaninn vetrarlangan,
ilmar af gullnu glasi
gamalla blóma angan.
Gleði, sem löngu er liðin,
lifnar í sálu minni,
sorg sem var gleymd og grafin,
grætur í annað sinni.
Bak við mig bíður dauðinn,
ber hann í hendi styrkri
hyldjúpan næturhimin
helltan fullan af myrkii.
Sólarlag
Sólin ilmar af eldi
allan guðslangan daginn,
faðmar að sér hvert einasta blóm,
andar logni yfir sæinn.
En þegar kvöldið er komið
og kuldinn úr hafinu stígur,
þá kastar hún brandi á bláloftsins tjöld
og blóðug í logana hnígur.
Nóttin flýgur og flýgur
fdl yfir himinbogann.
Myi-krinu eys hún á eldbrunnin tjöld,
eys því sem vatni yfir logann.
Föl og grátin hún gengur
geislanna í blómunum leitar.
Enginn í öllum þeim eilífa geim
elskaði sólina heitar.
Heimildir:
Atli Rafn Kristinsson. 1980. Jóhamv Sigurjónsson, Ritsafn
I, II og III. Reykjavík. Mál og menning.
Árni Gunnlaugsson. 1987. „Minning: Sigurjóna Jóhannes-
dóttir frá Laxamýri". Morgunblaðið, 23. aprfl, bls. 49.
Böðvar Guðmundsson. 1978. Formáli að íslenskum aðli.
Erlendur Jónsson. 1977. íslensk bókmenntasaga 1550-
1950. Reykjavík. Bókagerðin Askur.
Helge Toldberg. 1966. Jóhann Siguijónsson. Gísli Ás-
mundsson þýddi. Reykjavík. Heimskringla.
Ingeborg Sigurjónsson. 1947. Heimsókn minninganna.
Reykjavík. Helgafell.
Höfundurinn er kennari.
i
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. MARZ 1998

15