Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1998, Blaðsíða 16

TIZIAN: Bakkus og Aríaðna. Myndin er máluð í kringum 1520 og er í eigu National Gallery f
London.

TIZIAN: Bakkusargleði á Androseyju. Myndin erfrá því um 1525 og er varðveitt á Prado-safn
inu í Madrid.
BAKKUS OG ARlAÐNA I
HUÓMSKÁLAGARÐINUM
EFTIR ÓLAF GÍSLASON
Sýningin Erlend verk í eigu safnsins verður opnuð í
Listasafni íslands í c lag og það kennir ýmissa grasa,
þegar litast er um í | dví safni af erlendri myndlist, sem
er í eigu listasafnsins.
Til safns erlendra verka í Lista-
safni íslands var stofiiað árið
1884 með veglegri stofngjöf um
50 erlendra listaverka, sem
flest voru eftir danska lista-
menn frá síðustu öld. Á þeim
114 árum sem liðin eru síðan
hefur erlenda myndlist rekið á
fjörur þess af og til, og virðist tilviljun oft
hafa ráðið hvað fyrir valinu varð, nema á
tímabili í tíð Selmu Jónsdóttur, þegar safnið
eignaðist nokkuð gott safn grafíkmynda eftir
evrópska listamenn er stóðu COBRA-hreyf-
ingunni nærri. Meðal þeirra erlendu mynda
sem þannig hafa komist í eigu safnsins, og
nú eru til sýnis í sölum þess, eru tvö málverk
sem greinilega segja söguna af Bakkusi og
Ariöðnu og eru eftir óþekktan höfund, en tal-
in gerð eftir frummynd flæmska málarans
Hendrik van Balen (1575-1632). Málverkin
bera öll einkenni barokktímans og þeirrar
hefðar goðsögulegrar myndlistar sem rekja
má aftur til endurreisnartímans á Ítalíu. Þau
voru af ókunnum ástæðum keypt í Lundún-
um árið 1944, að því er virðist fyrir atbeina
sendiherra íslands þar í borg og með sam-
þykki Menntamálaráðs. Engin skýring er til
á því hvers vegna verk þessi voru keypt til
safnsins og ekki verður séð af fundargerð
Menntamálaráðs að því hafi verið kunnugt
um efni myndanna né höfund, þegar kaupin
voru samþykkt.
Bakkusarmyndir í Ferrara
En hver er sagan sem þessi málverk
segja, og hvemig lá leið hennar inn í evr-
ópska listasögu á sínum tíma og síðan alla
leið upp í listasafnið við Hljómskálagarðinn?
Málverkin tvö sem rakin eru til Henriks
van Balen, eiga sér greinilega fyrirmynd í
tveim málverkum sem feneyski málarinn
Tizian málaði á árunum 1519-25 íyrir við-
hafnarsal Isabellu d’Este í hertogahöllinni í
Ferrara. Þau vora hluti af skreytingu sem
hertoginn Alfonso d’Este hafði gert áætlun
um árið 1505, í tilefni þess að systir hans,
sem var viðfræg og valdamikil menntakona,
hafði þá orðið þunguð. Upphaflega pantaði
hertoginn verk hjá þrem af fremstu málur-
um Italíu á þeim tíma, þeim Giovanni Bellini,
Rafael og Fra Bartolomeo og virðist hafa
gefið nákvæm fyrirmæli um myndefnið.
Skyndilegt fráfall tveggja síðamefndu mál-
aranna gerðu að engu áformuð verk þeirra,
og það kom í hlut Tizians að ljúka ófullgerðu
málverki Bellinis, Gleðskapur guðanna,
(hann málaði bakgranninn) og bæta við
þrem öðram verkum, Fórn Venusar, Bakk-
usarhátíðin og Bakkus og Aríaðna. Tvö fyrr-
nefndu verkin era nú varðveitt í Prado-safn-
inu í Madrid, en Bakkus og Aríaðna er í
National Gallery í London.
Regla eg óreiða ó Olympstindi
Sagan af Bakkusi og Aríöðnu leiðir okkur
aftur í þann skemmtilega félagsskap, sem
átti sér samastað á Olympstindi í Grikklandi
hinu foma. í hópi hinna grísku guða hefur
Bakkus eða Dionysos þá sérstöðu að hann
átti sér dauðlega móður, þótt hann væri son-
ur Seifs. Semele, móðir hans, varð lostin eld-
ingu er hún sá bamsfóður sinn augliti til
auglitis, en Seifi tókst að bjarga fóstrinu og
fela það í lend sér fyrir Hera, eiginkonu
sinni, þannig að Bakkus fæddist tvisvar,
fyrst úr skauti deyjandi móður sinnar, síðan
úr föðurlend. Seifur sendi Bakkus til fósturs
á Nísufjalli þar sem allt var vaxið vínviði og
þar varð hann guð vínsins, vímunnar og þess
guðdómlega æðis sem kemur mönnunum í
samband við náttúrana og guðdóminn.
Bakkus var verndari Þebu, en goðsögnin
tengir hann frekar við sveitina en borgina á
sama hátt og hann tengist hinu kvenlega
frekar en hinu karlmannlega. Borgin með
sínu fullkomna skipulagi er ímynd þeirrar
reglufestu og rökhyggju, sem kennd er við
sólina, sólarguðinn Apolló og karlmennsku-
ímynd hans, á meðan Bakkus tengir saman
frjómagn og óreiðu náttúrannar og hið
heilaga. Eins og lárviðurinn er einkennisjurt
Appolós, þá er bergfléttan einkennisjurt
Bakkusar. Alls staðar þar sem hann fer
blómgast gróður og svignar undan ávöxtum
jarðar, skógurinn laufgast og fyllist af villi-
dýrum, bergfléttan flæðir um og sprengir af
sér kaldan marmarann og fylgdarlið hans,
þau Sílenos, Pan, Marsia og Bakkynjumar
eru í stöðugri vímu þar sem hömlulaus kyn-
kvöt blandast linnulausri víndrykkju, kjötáti,
hljóðfæraslætti og stöðugri hólmgöngu við
dauðann. I fylgd þeirra sjáum við gjarnan
asnann, snákinn, hlébarða og önnur dýr
merkurinnar.
Bakkynjurnar frá Þebu
í leikriti Evrípídesar, Bakkynjurnar1 yfir-
gefa konurnar í Þebu eiginmenn sína og
borgina til þess að fylgja Bakkusi til fjalla.
Marmarahöll konungsins molnar undan
bergfléttunni, og eldar Seifs taka að loga á
gröf Semelu móður Bakkusar. Utan borgar-
innar töfra bakkynjurnar fram óþrjótandi
lindir vatns, hunangs, mjólkur og víns um
leið og þær ráðast á búsmalann og rífa hann í
sig, umtuma ökranum, ráðast á húsin í borg-
arjaðrinum og reka karlpeninginn á flótta.
Konungurinn sér að endingu ekki annað ráð
en að klæðast kvenklæðum og halda á fjallið
í bakkynjugervi til að bera „hið forboðna“
augum. Bakkynjurnar taka þennan hold-
gerving stjórnviskunnar í konuklæðum hins
vegar fyrir villidýr og lumbra á honum þar
til móðir hans nær að veita honum bana-
höggið í þeirri trú að hann sé skynlaus
skepna. Svo er allri borginni boðið til mann-
átsveislu þar sem konungurinn er á borðum
sem aðalrétturinn. Mitt í þessari upplausn
birtist Bakkus í allri sinni dýrð til að festa
Bakkusardýrkun í sessi í borginni. Synd
borgarinnar hafði verið sú að vilja byggja á
hreinni rökhyggju og útiloka hin myrku dul-
mögn náttúrannar og allt hið óvænta í ver-
öldinni. I harmleiknum era konumar fulltrú-
ar upplausnaraflanna og þeirrar óreiðu sem
á í krafti Bakkusar að tryggja borginni
frjómátt, næringu og líf. Borg sem lýtur al-
gildum reglum skynsemi og rökvísi er yfir-
seld dauðanum og þannig verður Bakkus
frelsari Þebu.
Aríaðna ó mörkum sögulegs
og goðsögulegs llma
Aríaðna var dóttir Mínosar konungs á
Krít. Hún lagði ástarhug á hetjuna Þeseif og
hjálpaði honum til að sigrast á Mínótámum,
ófreskjunni er nærðist á börnum Krítar, og
finna leiðina út úr Völundarhúsinu. I því
skyni varð hún sér úti um leiðarþráð í hnykli
hjá Dedalusi, sem var þúsundþjalasmiður og
upphafsmaður tækniþekkingar í mannheim-
um. Þeseifur endurgalt Aríöðnu aðstoðina
með því að taka hana með sér á ástarfund út
á eyjuna Naxos, en skildi hana svo eftir, eina
og yfirgefna. Þá kom Bakkus og sefaði ör-
væntingu Aríöðnu, hélt síðan í sigurför sína
til Austurlanda en sneri aftur í sigurvagni
dregnum af hlébörðum og gekk að eiga
Aríöðnu. Við samrana þeirra dó Aríaðna en
öðlaðist um leið eilíft líf sem stjömumerki
kórónunnar á himinfestingunni.
Því hefur verið haldið fram2 að á meðan
Bakkus og hans fylgdarlið séu persónugerv-
ingar hins goðsögulega tíma þar sem maður-
inn er fullkomlega á valdi náttúrannar og
æðri máttarvalda í tímalausri tilvist sinni, þá
standi Aríaðna, Þeseifur og Dedalus fyrir
mörk hins goðsögulega og sögulega tíma,
þegar maðurinn fer að móta sögu sína sjálfur.
Leiðin út úr völundarhúsi Mínótársins mark-
ar jafnframt leið mannkyns frá hinum myrku
öflum goðsögulegs tíma til þess sögulega
tíma þar sem maðurinn gat beitt hyggjuviti
sínu í viðskiptum sínum við náttúruöflin.
Goðafræði og kristindómur
Þetta eru sögurnar sem Tizian þyggði á og
hafði lesið í ritum skálda eins og Óvíðs, Filia-
strosar og Catúllusar, sem vora í hávegum
höfð á Ítalíu á endurreisnartímanum. Það
var ekki bara að áhugi húmanistanna ítölsku
beindist að fomöldinni, heldur leituðust
nýplatónistamir beinlínis við að samræma
heiðnar goðsögur hinnar klassísku menning-
ar og kristna guðfræði. Grísk-rómversk
goðafræði verður viðfangsefni myndlistar-
manna í Flórens og Mantovu þegar á 15. öld.
Sandro Botticelli, Piero Cosimo og Man-
tegna máluðu allir goðsögulegar iaunsagnir,
þar sem táknmál goðafræðinnar var að ein-
hverju leyti heimfært upp á heimsmynd
kírkjunnar. Þannig mjmdskreytti Rafael
Segnatura-salinn í Vatikanhöllinni í upphafi
16. aldar með myndum um fjögur þekkingar-
svið mannsins, þar sem skáldskaparlistin er
tákngerð með Parnassosfjalli og guðinum
Apolló, sem trónir þar í öndvegi. Síðan eru
þekkingarsviðin tengd við höfuðskepnurnar
fjórar, pláneturnar og guðina. Þar gerir Raf-
ael líka mynd af refsingu Marsia, fylgisveins
Bakkusar, sem hafði sagt að flautuleikur
Pans væri fegurri og göfugri en hörpuleikur
Apollós og galt fyrir með því að vera fleginn
lifandi. Báðar myndimar fjalla í raun um
göfgun og hreinsun sálarinnar í gegnum
bælingu og fórn hins dýrslega og frumstæða
í mannlegu eðli, sem kennt er við Bakkus og
hirðmenn hans.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. MARZ1998