Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1998, Blaðsíða 10

✓
ARIÐ 1998 er ár tímamóta í
húsnæðissögu íslenskar
myndlistar. Nú í vikunni var
þess minnst að aldarfjórð-
ungur er liðinn frá vígsludegi
Kjarvalsstaða á Miklatúni,
fyrsta varanlega hússins sem
reist var hér á landi til alhliða
sýningarhalds á sviði myndlistar. í apríl verða
liðin fímmtíu og fímm ár frá vígslu Listamanna-
skálans, bráðabirgðahússins sem í rúma þrjá
áratugi hýsti flesta helstu myndlistarviðburði
þjóðarinnar. A Listahátíð í sumar verður svo
fyrsta sýningin opnuð í nýjum húsakynnum
Listasafns Reykjavíkur í Hafnarhúsinu við
Tryggvagötu, sem vísa mun veginn inn í nýja
öld. Saga sýningarhalds í þessum húsum er ná-
tengd framvindu íslenskrar myndlistar á 20. öld.
Ahugavert væri að gera þeim þætti skil en verð-
ur þó ekki gert hér, enda slík úttekt betur á færi
annarra en þess sem hér ritar. Þess í stað skal
ljósi brugðið á fáeinar staðreyndir um húsin
sjálf, tildrögin að byggingu þeirra og höfundana,
sem allir voru og eru merkir fulltrúar sinnar
samtíðar í íslenskri byggingarlist.
I huga yngstu kynslóðar listunnenda er Lista-
mannaskálinn við Kirkjustræti vart annað en
fjarlæg goðsögn. Fáar eða engar myndir hafa
varðveist er gefa glögga mynd af gerð og ásýnd
þessa húss sem í rúma þrjá áratugi var helsti
sýningarsalur landsins. Þetta á sér skýringu í
því að skálinn stóð á þröngri baklóð Kirkju-
strætis 12 og var umlukinn húsum á allar hliðar.
Húsið Kirkjustræti 12, oftast kennt við hjúkrun-
arfélagið Líkn, stóð vestan við Alþingishúsið þar
til það var flutt á Árbæjarsafn árið 1973. Lóð
þess er nú hluti af bílastæði Alþingis. Aðkoman
að listamannaskálanum lá um þröngt sund milli
Kirkjustrætis 12 og Alþingishússins. í raun voru
sýningarskálar á þessum stað tveir en ekki einn.
Sá fyrri var reistur í júnímánuði 1930 og hýsti
opinbera listsýningu í tilefni Aiþingishátíðarinn-
ar. Hann var einfold bygging að allri gerð og
stóð stutt, var fjarlægður strax að sýningu lok-
inni 1 ágúst.1 Uppdrætti af skálanum gerði Sig-
urður Guðmundsson arkitekt. Það sama ár var
lokið við byggingu þriggja merkra bygginga er
hann hafði teiknað: Elliheimilisins Grundar við
Hringbraut, Barnaskóla Austurbæjar við Vita-
stíg og íbúðarhúss Ólafs Thors í Garðastræti 41,
fyrsta hússins hér á landi sem mótað var eftir
nýjum viðhorfum módernisma í byggingarlist.
Síðla árs 1942 fékk Félag íslenskra myndlist-
armanna leyfi til að byggja nýjan sýningarskála
á baklóðinni við Kirkjustræti. Bygging skálans
kom í kjölfar Listamannadeilunnar og Gefjun-
arsýningunnar alræmdu sumarið 1942. Þá efndi
formaður menntamálaráðs, Jónas Jónsson frá
Hriflu, til háðungarsýningar á verkum þekktra
myndlistarmanna, svo almenningur mætti líta
með eigin augum þá úrkynjun íslenskrar mynd-
listar sem rekja mætti til áhrifa alþjóðlegrar
framúrstefnu. Samtök listamanna brugðust hart
við framtaki Jónasar og um haustið var efnt til
Listamannaþings í fyrsta sinn. Um líkt leyti
hófu myndlistarmenn undirbúning að byggingu
listamannaskálans.23 Fengu þeir Gunnlaug
Halldórsson arkitekt til þess að teikna húsið.
Hann hafði sjálfur mátt sæta gagnrýni Jónasar
frá Hriflu fyrir verk sín, einkum og sér í lagi
hina umdeildu viðbyggingu við Landsbankann í
Austurstræti sem fullgerð var árið 1940.1 skrif-
um sínum hafði Jónas lagt að jöfnu „kassastíl“
Gunnlaugs og annarra arkitekta módernismans
og „klessustfl" hinna úrkynjuðu listmálara.4
Skáli sá sem Gunnlaugur Halldórsson teikn-
aði var einlyft timburhús með lágu risi. I aðal-
húsinu var sýningarsalurinn en við norður- og
austurhliðar voru lágar útbyggingar þar sem
voru anddyri, skrifstofa, geymsla og snyrtiher-
bergi. Raðir þakglugga voru meðfram báðum
langveggjum salarins og eftir endilöngu í miðju.
Þótt skálinn væri af vanefnum byggður og ein-
ungis ætlaður til bráðabirgða þjónaði hann hlut-
verki sínu vel. Hann var vígður við hátíðlega at-
höfn hinn 4. apríl 1943 af Sveini Björnssyni rík-
isstjóra. Með tilkomu listamannaskálans var
endi bundinn á erfiða leit listamanna að hent-
ugu sýningarhúsnæði í Reykjavík. Á árunum
1930-42 höfðu myndlistarsýningar m.a. verið
haldnar í Góðtemplarahúsinu, í Menntaskólan-
um og í Miðbæjarskólanum.
Snemma á sjöunda áratugnum var orðið ljóst
að bráðabirgðaskálinn við Kirkjustræti gat ekki
öllu lengur þjónað hlutverki sínu. Samtök lista-
manna höfðu leitað eftir lóð undir varanlegt
sýningarhús. Höfðu nokkrir staðir komið til
álita í þeim efnum, m.a. Klambratún, sem þá
hafði verið nefnt upp á nýtt og kailað Miklatún.
Árið 1964 var lögð fram tillaga að skipulagi úti-
vistarsvæðis á Miklatúni þar sem gert var ráð
fyrir lóð undir sýningarskála ásamt litlu veit-
ingahúsi. Tillagan var samþykkt af borgarráði
það sama ár. Var Félagi íslenskra myndlistar-
manna gefíð fyrirheit um leyfí til að reisa sýn-
ingarskála á þessum stað. Félagið réð Hannes
Kr. Davíðsson arkitekt til að vinna tillögu að
sýningarsal með áföstu veitingahúsi, auk hliðar-
álmu fyrir starfsmenn garðyrkjudeildar. Hlaut
KJARVALSSTAÐIR á Miklatúni. Til vinstri er verk Ólafs Elíassonar myndlistarmanns, Regnskáli, sem þar er til sýnis ui
LISTAMANNASKÁI
KJARVALSSTAÐIR
HAFNARHÚSH
EFTIR PÉTUR H. ÁRMANNSSON
Snemma á sjöunda áratugnum var orðið Ijóst að bráða-
birgðaskálinn við Kirkjustræti gat ekki öllu lengur þjónað
hlutverki sínu. Samtök listamanna höfóu leitað ef tir lóð
undir varanlegt sýningarhús. Höfóu nokkrir staðir komið
til álita í | þeim efnum, m.a. Klambratún, sem þá hafói ver-
ið nefnt upp á nýtt og kallað Miklatún.
tillagan samþykki borgaryfirvalda. Upphafleg-
ar hugmyndir Hannesar af skálanum byggðust
m.a. á því að þak sýningarsalarins væri borið
uppi af stálköplum. Meðfram báðum hliðum
hússins áttu að rísa háar og miklar burðarsúlur,
er hölluðu út á við til mótvægis við togkraft
stálkaplanna. Á endanum var horfið frá þessari
hugmynd, sem óneitanlega hefði sett mikinn
svip á húsið en án efa verið vandasöm og dýr í
útfærslu.
Árið 1965 var áttræðisafmælis Jóhannesar S.
Kjarvals minnst með veglegri sýningu á verk-
um hans í Listamannaskálanum. Við opnun
hennar skýrði þáverandi borgarstjóri, Geir Hall-
grímsson, frá ákvörðun borgarráðs um að gang-
ast fyrir byggingu sýningarhúss þar sem hvort
tveggja væri, húsrými ætlað undir verk Kjarvals
í eigu borgarinnar og nýr sýningarsalur er kæmi
í stað gamla listamannaskálans. Skyldi húsið
tengt nafni Kjarvals. Hugmyndina að þessari til-
högun átti Ragnar Jónsson í Smára sem komið
hafði henni á framfæri við borgarstjóra. Nokkru
áður en hugmyndin var kynnt hafði borgin falið
Hannesi Kr. Davíðssyni að endurskoða tillögu
sína í samræmi við breyttar forsendur. Á líkani
sem kynnt var í tilefni afmælisins var myndlist-
KRISTJÁN Eldjárn, forseti íslands og frú Halldór
fsl. Gunnarssonar borgarstjóra og frú Sonju Ba
1973. Með þeim á myndinni eru t.v. Alfreð Guðr
Hannes Kr. Davíðsson, arkitekt hússins og þá\
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. MARZ1998