Lesbók Morgunblaðsins - 18.04.1998, Blaðsíða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 18.04.1998, Blaðsíða 12
 i i I I t I i I í í 1 I 1 ? Austurríski heimspekingur- inn Ludwig Wittgenstein er af mörgum talinn einn óvenjulegasti og jafnframt áhrifamesti heimspekingur 20tu aldar. Hann var verk- fræðingur að mennt en lagði verkfræðina á hill- una, þegar hann var í framhaldsnámi í flug- vélaverkfræði til þess að rannsaka heimspeki, sem átti hug hans allan. Hann var að mestu leyti sjálfmenntaður í heimspeki og lítt lesinn í sígildri heimspeki. Meginviðfangsefni hans voru rökfræði, heimspeki stærðfræðinnar og merkingarfræði. Hann lagði öðrum fremur grunninn að málheimspeki, sem hefur verið ein fyrirferðarmesta grein heimspekinnar á þessari öld. Wittgenstein kom í heimsókn til Islands haustið 1912. í þessari grein verður sagt í grófum dráttum frá litríku lífshlaupi hans, en í seinni tveimur greinum verður sagt frá Islandsheimsókninni sem til er prýðileg heimild um, en það er dagbók samferðamanns hans og vildarvinar Davids Pinsents. Þor- steinn Gylfason prófessor í heimspeki mun síðan fylgja þessum greinum eftir með um- fjöllun um meginhugmyndimar í heimspeki Wittgensteins. Ludwig Wittgenstein fæddist í Vínarborg 26ta apríl árið 1889. Hann var af gyðingaætt- um, yngstur átta systkina sem öll voru skírð til kaþólskrar trúar. Faðir þeirra, Karl Wittg- enstein, var einn umsvifamesti stáliðnrekandi í Evrópu. Móðirin, Leopoldine Kalmus, var gædd ríkri tónlistargáfu, spilaði á píanó og stóð fyrir gróskumiklu tónlistarlífi á heimilinu meðfram hússtjóm, þar sem fjölskylduvinir á borð við Brahms, Mahler og Bmno Walter voru tíðir tónleikagestir. Hermt er að fimm flyglar hafi verið á gríðarstóra heimilinu, sem var líkara höll en húsi. Karl Wittgenstein var auk þess stórtækur listaverkasafnari og vel- unnari myndlistarmanna eins og Gustafs Klimts sem málaði þekkta brúðarmynd af systur Ludwigs, Margréti Stoneborough. Vín- arborg var undir lok 19du aldar á hátindi gull- aldar sinnar. Menningaráhugi almennings var mikill og almennur. Listræn afrek vora dag- legt brauð og á allra vöram. Vísindajarðvegur var mjög frjór. Ósjálfrátt urðu allir Vínarbúar að heimsborguram eins og rithöfundurinn Stefan Zweig lýsir svo meistaralega í ævisögu sinni, Veröld sem var. PORTRET af Ludwig Wittgenstein á yngri árum sínum. WITTGENSTEIN ÁSTRÍÐUFULLUR OGÓÚT- REIKNANLEGUR EFTIR HALLDÓR FRIÐRIK ÞORSTEINSSON „Hvernig get ég orðið góður heimspekingur ef mér tekst ekki að vera góður maður?y/ spurði Wittgenstein, einn mesti heimspekingur þessarar aldar, sem var |: >ó sjól If- menntaður í greininni og lítt lesinn í sígildri heimspeki. Hann var mesta ólíkindatól; bað um að fó að vera r 1 fremstu víglínu í stríðinu og þegar hann varð skyndi j lega stórauðugur eftir lót föður síns, gaf hann systkinum sínum öll auðæfin. Karl Wittgenstein ól syni sína fimm upp, með það fyrir augum að þeir tækju við stál- samsteypunni sem hann hafði byggt upp frá granni og gert að alþjóðlegu stórfyrirtæki. Þessi metnaður hans samrýmdist Ula per- sónulegum áhuga og áformum sonanna og þrýstingurinn leiddi af sér hörmulega atburði. Flest bömin vora með mikla listræna hæfi- leika. Þeirra fremstur fór Hans sem var undrabam í tónlist. Hann framdi sjálfsmorð eftir að hafa flúið undan ofríki föður síns til Bandaríkjanna. Annar bróðirinn, Rudolf, fyr- irfór sér af svipuðum ástæðum. Einn bróðir- inn enn, Kurt, svipti sig einnig lífi en það var fimm áram eftir andlát föður þeirra. Sjálfsvíg Hans og Rudolfs leiddu til þess að tveimur yngstu bræðranum, þeim Paul og Ludwig, vora gefnar frjálsari hendur um framtíðará- form. Paul var píanóleikari. Hann átti fram- tíðina fyrir sér sem einleikari, en í fyrri heimsstyrj öldinni varð hann fyrir því að missa hægri höndina. Einhentur píanóleikari virðist dæmdur úr leik en Paul lét mótlætið herða sig og þrautþjálfaði sig í einleik með einni hendi. Þetta tókst honum svo vel að einleikaraferill hans hélt áfram og árið 1931 samdi Maurice Ravel handa Paul Wittgenstein, píanókonsert fyrir vinstri hendi. Úr vsrkfrasði f hsimspeki 011 böm Karls og Leopoldine fengu einka- kennslu á heimili þeirra fram að gagnfræða- skóla. Eftir nám í gagnfræðaskóla í Linz, þar sem Wittgenstein var samskóla jafnaldra sín- um Adolf Hitler, hóf hann nám í vélaverk- fræði í Tækniháskólanum í Berlín. Verkfræði- námið sóttist honum vel en hugur hans hneigðist þó æ meir til heimspekinnar. Það varð þó að ráði að hann héldi verkfræðinám- inu áfram og hann hélt til Manchester á Englandi til náms í flugvélaverkfræði nítján ára gamall. Wittgenstein var með áform um að hanna, smíða og fljúga eigin flugvél. Þetta var á árdögum flugrannsókna. í verkfræði- náminu varð á vegi hans nýleg bók Bertrands Russells, Lögmál stærðfræðinnar. Wittgen- stein varð gagntekinn af efhi bókarinnar. Hún leiddi hann m.a. á slóðir Gottlobs Frege, pró- fessors í stærðfræði í háskólanum í Jena í Þýskalandi, sem kalla má fóður nútíma rök- fræði. Bertrand Russell hafði uppgötvað þverstæðu í verki Freges, Undirstöðum reikningslistarinnar, sem kollvörpuðu rök- fræðikerfi því sem Frege hafði eytt áratugum í að smíða af miklu hugviti og hagleik. Wittg- enstein las verk hugsuðanna tveggja ítarlega og gerði m.a. atrennu að þverstæðunni frægu. Þrátt fyrir að vera orðinn nokkuð afhuga verkfræðináminu, tókst honum að hanna þrýstiloftshreyfil fyrir flugvélar, sem þrátt fyrir vissa annmarka á þeim tíma var seinna notaður með góðum árangri í síðari heims- styrjöldinni við framleiðslu á sérstakri gerð af þyrlum. Wittgenstein fékk rannsóknarstyrk til verkefnisins og einkaleyfi fyrir uppfinn- ingu sinni skömmu síðar. Góður byr í flug- verkfræðinni breytti ekki því að Wittgenstein hafði fengið nýja hugsjón: hann ætlaði að skrifa bók um heimspeki. í sumarlok árið 1911, eftir að hafa dregið upp meginlínur fyrirhugaðs heimspekirits, fór Wittgenstein til Jena á fund Frege, líklega til að bera undir hann hvort hann hefði eitthvað í heimspekina að gera eða hvort hann ætti að sitja við sinn keip í verkfræðinni. Frege var þá kominn til ára sinna en hann tók vel á móti Wittgenstein sem hann vissi engin deili á. Frege hvatti hann til að nema heimspeki hjá Bertrand Russell í Cambridge. Þetta olli þáttaskilum í lífi Wittgensteins. Teningunum var kastað. Heimspekin tók við. Cambridge Óðar um haustið hóf Wittgenstein að sækja tíma hjá Bertrand Russell í stærðfræðilegri rökfræði. Hann var einn kappsamasti nem- andi sem rekið hafði á fjörar Russells, hafði sig mjög í frammi í kennslustundum og elti meistara sinn á röndum að þeim loknum, brennandi í andanum. Wittgenstein var þó mjög óöraggm- um hæfni sína sem heimspek- ings og þráspurði Russell hvort hann teldi sig geta orðið hlutgengan heimspeking. Russell lýsir þessu á skemmtilegan hátt í ævisögu sinni, þegar Wittgensteins spyr hann: „Gæt- irðu sagt mér hvort ég sé einskær hálfviti eða ekki? - „Kæri vinur, ég veit ekki hvað skal segja, hvers vegna spyrðu?- „Vegna þess að ef ég er erkifífl þá ætla ég að verða flugmað- ur, annars heimspekingur.“ Russell kvaðst þurfa að sjá einhver skrif frá honum til að dæma það. Eftir jólaleyfið skilaði Wittgenstein ritgerð. Hún bar með sér að höfundurinn væri efni í mikinn heimspeking. Russell hvatti hann til áframhaldandi heimspekiiðkana. Hvatningin í 12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 18. APRÍL 1998

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.