Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1998, Blaðsíða 8

• •
FERHYRNINGAR, HALASTJORN-
UR OG GRUNNMASKÍNUR
TVEGGJA ALDA ARTIÐ
STEFÁNS BJÖRNSSONAR
EFTIR EINAR H. GUDMUNDSSON
Introductio in tetragonometriam frá 1780 er höfuðrit
Stefáns og jafnframt fyrsta prentaða bókin um „æðri
stærðfræði" eftir Islending. Stefán Björnsson hlaut gull-
verðlaun Hafnarháskóla í stærðfræði 1793 og verður
það að teljast mikið afrek af manni á áttræðisaldri.
FYRIR réttum tvö hundruð árum,
hinn 15. október 1798, lést í Kaup-
mannahöfn Stefán Björnsson
reiknimeistari nær áttræður að
aldri. Hann var góður stærðfræð-
ingur, vel að sér í eðlisfræði og
stjörnufræði, áhugasamur um fom
fræði og á efri árum afkastamikill
höfundur fræði- og fræðslurita. Stefán var tví-
mælalaust sá maður íslenskur sem lærðastur
var í stærðfræðilegum lærdómslistum á átj-
ándu öld. Prátt fyrir góðar gáfur átti hann
samt erfitt uppdráttar og mun þar hafa skipt
mestu að hann var með afbrigðum óþjáll og
einrænn í skapi. Hafði það veruleg áhrif á líf
hans ojg varð meðal annars til þess að hann yf-
irgaf Island rúmlega þrítugur og settist að í
Kaupmannahöfn. Hann virðist þó ávallt hafa
haldið einhverju sambandi við landa sína og
greinar hans í ritum Lærdómslistafélagsins
bera vott um einlægan áhuga á því að upp-
fræða þá í anda upplýsingarinnar.
Stefán Björnsson fæddist á Ystugrund í
Skagafirði hinn 15. janúar 1721 (eða 1720),
sonur hjónanna Björns Skúlasonar prests í
Flugumýrarþingum og Halldóru Stefánsdótt-
ur lögréttumanns Rafnssonar. Eftir glæstan
námsferil í Hólaskóla stundaði hann nám í
guðfræði við Hafnarháskóla og lauk þaðan
cand. theol.-prófi á mettíma árið 1747. Eftir að
heim var komið var hann um skeið djákni á
Munkaþverá en tók svo við starfi rektors á
Hólum þegar Gunnar Pálsson, bróðir Bjarna
landlæknis, lét af störfum árið 1753. Ári síðar
kom til alvarlegs missættis milli Stefáns og
Jóns Magnússonar stiftprófasts, bróður Skúla
fógeta, og var skaplyndi Stefáns að hluta
kennt um „þvíat hann var styrdlyndr ok
óþydr“ eins og segir í Arbókum Espólíns.
Afleiðingin af þessum skærum varð sú að Stef-
án hraktist vegabréfslaus til útlanda og hálf-
fertugur að aldri hóf hann nýtt líf í Kaup-
mannahöfn, settist að nýju á skólabekk og
lagði stund á stærðfræðilegar lærdómslistir
við Hafnarháskóla.
Stefán lauk prófi (baccalaureus philo-
sophiæ) árið 1757 og nokkrum árum síðar var
hann orðinn reiknimeistari (Kalkulator) hjá
landmælingadeild danska Vísindafélagsins.
Þar mun hann hafa starfað í rúma tvo áratugi
undir yfirstjórn Thomasar Bugges (1740-
1815) prófessors í stjömufræði. Bugge hafði
umsjón með hinni miklu þríhyrningamælingu
á Danaveldi, er hófst fyrir alvöru vorið 1763 og
stóð fram á næstu öld. Ekki er vitað með vissu
hvert hlutverk Stefáns var í því starfi, en
væntanlega hefur hann unnið að útreikningum
við gerð Sjálandskortsins sem venjulega er
kennt við Bugge. Eftir að Stefán lét af störf-
um hjá Vísindafélaginu vann hann fyrir sér við
þýðingar á íslenskum fornritum á latínu fyrir
danska sagnfræðinginn P.F. Suhm (1728-98)
og einnig var hann um skeið styrkþegi sjóðs
Arna Magnússonar. Það var á þessum árum
sem hann samdi flest rit sín.
Ritverk og gullverðlaun
Eins og áður sagði verður Stefán að teljast
fremsti stærðfræðingur og eðlisfræðingur ís-
lendinga á átjándu öld. I hinni þunnskipuðu
fylkingu íslenskra stærðfræðinga, stjörnu-
fræðinga og eðlisfræðinga fyrri alda hefur
hann nokkra sérstöðu vegna þess hversu mik-
ið liggur eftir hann í rituðu máli. Hann er höf-
undur fjögurra prentaðra háskólafyi-irlestra á
latínu um heimspeki og stjörnufræði (frá ár-
unum 1757-60) auk prentaðrar bókar á latínu
um stærðfræðilega eiginleika ferhyrninga.
■Q. D. BV. -
DISSERTATIO
Dc
EFFECTU COMETA-
RUM DESCENDENTIUM-TN
SYSTEMA NOSTRUM
PLANETARIUM,
Cujus
PARTICULA.M I.
Placido -AiJfentieritium examint Submittit
STEPHANUS BIORNONIUS
... Island.
DEFENDENTIS Spartam ornante
PRÆSTAfíTJSSIMO -ítqvc 'DOCTISSíMO
CHRISTIANÖ DITLÉVIO LUNN.
Die - Februar.
HAVNIÆ, 1758.
Typís Viduæ Glaíingíi, per .Nicol. MðUer.
ÚR Ferhyrningafræðinni.
FORSIÐAN á grein Stefáns um halastjörnur.
NOKKRAR „grunnmaskínur", teikningar eftir Stefán sem
sýna athuganir í aflfræði.
Verk þetta, Introductio in tetragonometriam,
frá 1780 er höfuðrit Stefáns og jafnframt
fyrsta prentaða bókin um „æðri stærðfræði"
eftir ísienskan höfund. Sama ár sá hann einnig
um fyrstu fræðilegu útgáfuna á Rímbeglu,
hinni fornu ritgerð um tímatal og stjarnvísi, og
ritaði formála og ítarlegar skýringar. Þá kom
Hervararsaga og Heiðreks út árið 1785 í lat-
neskri þýðingu Stefáns. A árunum 1782-90
birtust í ritum Lærdómslistafélagsins sex
greinar eftir hann um aflfræði og hagnýtingu
hennar. Greinarnar voru augljóslega ætlaðar
íslenskum bændum til gagns og fróðleiks, en
ekki er ljóst hvort Stefán hafði þar erindi sem
erfiði. Þessar greinar eru hinar fyrstu sem
skrifaðar voru á íslensku um aflfræði og þær
voru jafnframt fyrsta tilraun íslendings til að
fjalla skipulega um hluta eðlisfræðinnar á
móðurmálinu. Að auki skrifaði Stefán langar
greinar fyrir landa sína í sama rit um alþýð-
legar veðurspár (1788) og frumatriði landmæl-
inga (1794). Loks skal þess getið að Stefán tók
tvisvar (1793 og 1795) þátt í samkeppni
danska Vísindafélagsins um eðlisfræðileg efni
og lagði hann fram langar rit-
gerðir á latínu af því tilefni, en
án þess að vinna til verðlauna.
Arið 1793 hlaut Stefán hins
vegar gullverðlaun Hafnarhá-
skóla í stærðfræði. Má það telj-
ast mikið afrek af manni á átt-
ræðisaldri, því að verðlaunasam-
keppnin var einkum hugsuð fyr-
ir unga og spræka stærðfræð-
istúdenta. Þetta var í annað sinn
sem keppnin var haldin og varð
Stefán fyrstur íslendinga til að
hljóta þessi verðlaun. Arið áður
hafði hann einnig tekið þátt í
keppninni, en þótt hann hlyti
viðurkenningu í það skiptið varð
hann að lúta í lægra haldi íyrir
C.F. Degen (1766-1825), sem
síðar varð einn íremsti stærð-
fræðingur Dana. Til fróðleiks
má og geta þess að aðeins þrír
aðrir Islendingar hafa hlotið
gullverðlaun Hafnarháskóla í stærðfræði, en
það eru stærðfræðingarnir Björn Gunnlaugs-
son (1818 og 1820), Ólafur Dan Daníelsson
(1901) og Sigurður Helgason (1951).
Fyrirlestrar Stefáns
Á fyrstu árunum eftir að Stefán lauk prófi í
seinna skiptið hélt hann fjóra stutta íyrirlestra
á latínu (svokallaðar dispútatíur) á Elers-garði
og komu þeir jafnframt út á prenti. Tveir
þeirra eru um heimspekileg álitamál: De
essentia consecutiva (Um afleitt eðli), sem út
kom 1757, og Dissertatio spectans ad
physicam coelestem (Um eðli himintungla) frá
árinu 1760. í hinum síðari færir Stefán meðal
annars rök fyrir vitsmunalífi á öðrum hnöttum
og styðst þar mjög við hugmyndir Leibniz og
félaga um hinn besta og fullkomnasta heim
allra hugsanlegra heima.
Hinir fyrirlestrarnir tveir fjalla um efni úr
stjörnufræði. I De effectu cometarum (Um
verkan halastjarna) frá 1758 ræðir Stefán um
þyngdaráhrif halastjarna á sólina og aðra
hnetti sólkerfisins, hugsanleg sjávarfallahrif
af völdum halastjarna og önnur skyld efni.
Ljóst er á textanum að Stefán var allvel að sér
á þessu sviði og vitnar hann meðal annars í
kaflann um halastjörnur í Principíum
Newtons. Góð almenn þekking Stefáns á eðlis-
fræði og stjörnufræði þessa tímabils kemur
einnig í ljós í De usu astronomiae in medicina
(Um gagnsemi stjömufræði í læknislist) frá
1759. I undirtitli er tekið fram að hér sé um
inngang að ræða, en ekki er til þess vitað að
Stefán hafi fylgt efninu eftir með öðrum fyrir-
lestrum. Inngangurinn fjallar alls ekki um
stjörnuspeki eins og aðaltitill gæti gefið til
kynna, heldur er meginefni hans einföld um-
ræða um það hvernig sólarljós fellur á jörðina
og aðra hnetti sólkerfisins. Einnig er rætt um
varmaáhrif sólarinnar á jörðina og hugsanleg
segulhrif í sólkerfinu. Báðir fjalla stjörnu-
fræðifyrirlestrar Stefáns um kunnugleg fyrir-
bæri og engin nýmæli er þar að finna. Hins
vegar bera þeir höfundi sínum og þekkingu
hans ágætt vitni.
Ferhyrningafreeöin
í bók Stefáns frá 1780, Introductio in tetra-
gonometriam (Inngangi að ferhyrningafræði),
eru lögð di-ög að svokallaðri ferhyrningafræði,
en það er stærðfræðileg umfjöllun um rúm-
fræðilega og hornafræðilega eiginleika fer-
hyrninga á svipaðan hátt og þríhyrningafræði
fjallar um venjulega þríhyrninga. Bókin virð-
ist, að minnsta kosti að hluta, vera afrakstur
margra ára vinnu Stefáns við útreikninga
tengda kortagerð danska Vísindafélagsins.
Hún hefur því að geyma niðurstöður úr sjálf-
stæðum rannsóknum höfundar. Bókin er mik-
ið verk, rúmlega 450 síður í áttungsbroti með
teikningum, og ber dugnaði höfundar glöggt
vitni. Hún er tileinkuð upphafsmanni ferhyi-n-
ingafræðinnar, hinum þekkta stærðfræðingi
og stjörnufræðingi Johann Heinrich Lambert
(1728-77). Almennir eiginleikar marghyrninga
voru talsvert til umræðu á þessum tíma meðal
kortagerðarmanna, og í hópi þeirra sem
glímdu við svipaðar þrautir og Stefán voru
þýski stjörnufræðingurinn og kortagerðar-
maðurinn Johann T. Mayer (1723-62) í Gött-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. OKTÓBER 1998