Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1998, Blaðsíða 12

en suður kom hann vegna þess að hann varð
tengdasonur Helgu Magnúsdóttur í Bræðra-
tungu þegar hann gekk að eiga Jarþrúði dóttur
hennar. Eftir sex ára búskap dó hún af bams-
fórum, en Bræðratunguhöfðinginn var ekki í
vandræðum með nýtt kvonfang: Það fannst á
Hólum í Hjaltadal; Þórdís dóttir Jóns sem þá
var biskup þar. Ekki þótti verra að Magnús
- „yngdi upp“, Þórdís var 20 árum yngri en
hann.
Talið var að Magnús hefði fengið mikinn auð
með fyrri konu sinni og hann var sagður „gervi-
legur maður og manna bezt á sig kominn
Samtímamaður og sveitungi hans, Þórður Skál-
holtsbiskup, sagði ennfremur: „Magnús er góð-
ur maður og vel að sér og hefur almannaróm
hér í sveitinni af góðmennsku sinni. “
Ymsir lesendur Islandsklukkunnar hafa talið
víst að Snæfríður Islandssól, dóttir Eydalíns
lögmanns fyrir norðan, hafí raunverulega verið
húsfrú í Tungu á þessum tíma. En svo var ekki.
Hvorki var Jarþrúður né Þórdís sú íslandssól
sem lesendur þekkja af bókinni og er til orðin
fyrir nauðsynlegt skáldaleyfi. Þórdís kemst þó
nær lýsingunni á Snæfríði í þá veru að hjóna-
band hennar og Magnúsar varð mjög ófarsælt,
en Þórdísi er svo lýst að hún hafí verið góð
kona og lítillát og „kvenna vænst á öllu Suður-
landi og þótt víðar væri leitað".
Magnús í Bræðratungu hneigðist til of-
drykkju og var vondur við vín. Hann var auk
þess sjúklega hræddur um konu sína fyrir öðr-
um mönnum og niðurlægði hana opinberlega
árið 1702 þegar hún varð að vinna að því eið á
þingi, sem sett var í Bræðratungu, að hún væri
ekki í ósæmilegum kunningsskap við aðra
menn.
Svo fór að Þórdís þoldi ekki þá raun að búa
með hálfbrjáluðum manni, sem auk þess var
alkóhólisti, og flúði ná náðir systur sinnar sem
var biskupsfrú í Skálholti. Heim að Tungu sneri
hún ekki aftur þrátt fyrir ítrekuð tilmæli Magn-
úsar. En hann var ekki af baki dottinn í of-
' sóknaræðinu á hendur konu sinni. í Skálholti
dvaldist þá samtímis Þórdísi Arni Magnússon
handritasafnari. Hvort kærleikar urðu með
honum og íslandssólinni frá Tungu er óljóst, en
ekki þurfti mikið til þess að slúðrið færi á flot.
Að minnsta kosti sá Magnús í Bræðratungu
ástæðu til þess að bera á þau Þórdísi og Ama
að þau lifðu saman hneykslanlegu lífí.
Málaferli sem af þessu spruttu fóru svo að
Magnús var dæmdur í háar fjársektir og var þá
auður hans mjög til þurrðar genginn. Neyddist
Bræðratungubóndinn til að selja jörðina mág-
konu sinni og sigldi að því búnu til Kaupmanna-
hafnar þeirra erinda að fá dóminum hnekkt.
. Þar endaði harmsaga Magnúsar; hann dó í
þessari ferð, en þeir unnu síðar sem fóru með
mál hans, hvemig í ósköpunum sem menn fóru
að því úti í Kaupinhöfn að sanna ósæmilegan
samdrátt frú Þórdísar og Áma í Skálholti. Að
Magnúsi látnum fluttist Þórdís aftur að
Bræðratungu og bjó þar um árabil að nýju og
dó þar, líklega södd lífdaga, 1741.
Magnús Gíslason amtmaður varð síðastur
valda- og virðingarmanna sem á fyrri öldum
bjuggu í Tungu. Hann hafði verið uppfóstraður
í Skálholti hjá Sigríði og Jóni Vídalín og mennt-
aðist vel. Hann hafði keypt Bræðratungu af frú
Þórdísi og bömum hennar og bjó þar til 1745.
Var Magnús talinn einn af ágætustu mönnum
sinnar samtíðar, vinsæll af alþýðu manna og
. einkar hjálpsamur við fátæklinga. Svo langt
gekk það að hann sá tímunum saman fyrir
mörgum heimilum og þótti stórgjöfull, en að
sama skapi harður við þá sem meira máttu sín.
Eftir að Magnús lögmaður fluttist frá
Bræðratungu bjuggu leiguliðar á jörðinni það
sem eftir lifði 18. aldar og alla 19. öldina. Þá
hafði þessari vildisjörð verið skipt í tvennt og
var tvíbýli í Tungu framá þessa öld. Haustið
1904, skömmu eftir að Einar skáld Benedikts-
son tók við sýslumannsembætti í Rangárþingi,
gerðu þau sér ferð vestur að Tungu, Einar og
Valgerður kona hans, og erindið var þá að
kaupa Bræðratungutorfuna. Þá bjó í Tungu
Bárður Kristján Guðmundsson, sem áður hafði
unnið fyrir Einar við mælingar í Elliðaám og
víðar. Segir Guðjón Friðriksson í ævisögu Ein-
ars, að alikálfinum hafi verið slátrað og eldaðar
miklar steikur, en ekki hefur sú veizla þó getað
jafnazt á við sumar frá fyrri öldum. Kaupverð
jarðarinnar var 12 þúsund krónur og ætlun
Einars var að hefja stórbúskap og umfangs-
miklar framkvæmdir, en Bárður Kristján
skyldi verða bústjóri. Allt raim það út i sand-
inn, en jörðina átti Einar í nokkur ár.
Eins og fram kom í fyrri greininni, tók vegur
jarðarinnar að aukast á nýjan leik með fram-
■ taki og félagsbúi Sven Poulsens og Skúla Gunn-
laugssonar 1924. í bókinni Sunnlenskar byggó-
ir, sem út kom 1980, eru til greindir tveir bæir í
Tungu, en að Austurbærinn nýti alia jörðina.
Með sameiningu og þeirri ræktun sem Sveinn
Skúlason og Sigríður Stefánsdóttir hafa staðið
að á síðustu áratugum má lita svo á að Tunga sé
orðin höfuðból á nútímavísu.
Helztu heimildin Landnáma, Njála, Biskupasögur, Str
urlunga, fslandskiukkan eftir HKL, ritgerð Guðríðar
Þórarinsdóttur um Bræðratungu í Inn til fjalia I, Hruni,
ritgerð eftir Helga X'orláksson, Sunnlenskar byggðir, 70
ár afmælisrít Búnaðarsambands Suðurlands.
Ólafur Dan Daníelsson (1877—1957)
Varði doktorsritgerð í stærðfræði við Hafnar-
háskóla árið 1909, en hafði áður hlotið gull-
pening skólans. Mótaði stærðfræðideild
Menntaskólans í Reykjavík frá stofnun henn-
ar 1919. Guðmundur Arnlaugsson og Sigurð-
ur Helgason gáfu árið 1996 út rit um Ólaf:
Stærðfræðingurinn Ólafur Dan Daníelsson —
Saga brautryðjanda.
FÖSTUDAGINN 31. október 1947,
sem er sjötíu ára afmælisdagur dr.
Ólafs Daníelssonar, komu saman á
heimili hans nokkrir menn og stofn-
uðu með sér félag. Tilgangur fé-
lagsins er sá að stuðla að samstarfí
og kynnum þeirra manna hér á
landi, sem lokið hafa háskólaprófi í
stærðfræðilegum greinum.“
Þannig var skráð í gerðabók, en áður hafði
Leifur Asgeirsson ávarpað afmælisbamið og
lýst stofnun félagsins. Nafn hlaut það þó ekki
fyrr en síðar, en þá var það líka skráð af brýnu
tilefni. A fundi árið 1952 var nefnilega, svo sem
segir í fundargerð, rætt „bréf frá stærðfræði-
félaginu danska um útgáfu samnorræns tíma-
rits um hærri stærðfræði og samþykkt að fé-
lagsskapurinn gerðist aðili að útgáfunni", og
segir síðan: „í sambandi við þetta mál ákvað
fundurinn, að félagið skyldi eftirleiðis nefna sig
íslenzka stærðfræðafélagið.“ Með nafngiftinni
var gefið til kynna, að í félaginu skyldi vera vítt
til veggja, þar skyldi vera rúm fyrir allar
greinar stærðfræði ásamt heimfærslum henn-
ar, fyrir stærðfræðileg vísindi í víðum skiln-
ingi, svo sem þegar má ráða af þeirri breidd í
fræðilegum efnum, sem stoftiendumir bám
með sér. En auk afmælisbamsins voru þeir
þessir, taldir eftir aldri: Þorkell Þorkelsson,
eðlisfræðingur, Brynjólfur Stefánsson og Ami
Bjömsson, tryggingastærðfræðingar, Bolli
Thoroddsen, verkfræðingur, Sigurkarl Stef-
ánsson og Leifur Ásgeirsson, stærðfræðingar,
Steinþór Sigurðsson og Trausti Einarsson,
stjömufræðingar, Kr. Guðmundur Guðmunds-
son, tryggingastærðfræðingur, Sveinn Þórðar-
son, eðlisfræðingur, Guðmundur Amlaugsson,
stærðfræðingur, Gunnar Böðvarsson, verk-
fræðingur, Þorbjöm Sigurgeirsson, eðlisfræð-
ingur, og Bjöm Bjamason, stærðfræðingur.
Ólafur Dan og Þorkell vom langelztir stofn-
endanna. Þeir vora reiknimeistarar almanaks-
ins, reiknuðu það í þrjá áratugi, en í það reikn-
ingslega stórvirki réðust þeir árið 1922 og
fluttu hið íslenzka almanak að fullu inn í landið.
„Varð þetta verk þeirra einn þáttur í sjálfstæði
þjóðarinnar“, sagði Leifur Asgeirsson, þegar
hann, ásamt Trausta Einarssyni, tók við alm-
anaksverkinu. Þetta var árið, þegar fyrstu
stúdentamir vora brautskráðir úr stærðfræði-
deild Menntaskólans, en það var einnig þeirra
þrekvirki, hinna sömu manna, að fá því fram-
gengt árið 1919, að sú deild yrði stofnuð við
skólann. Svo stórhuga voru þeir raunar, að um
skeið, er þeir töldu, að borin von væri, að því
ákalli þeirra yrði sinnt, þá lögðu þeir fyrir
stjómvöld, að þeir skyldu sjálfir stofna og
starfrækja stærðfræði- og náttúrufræðiskóla.
„Var svo til ætlazt að nemendur gætu tekið
stúdentspróf við skóla þenna og að prófið gæfi
Leifur Ásgeirsson (1903—1990)
Tók stúdentspróf árið 1927 með glæsibrag,
sem aðrir léku ekki eftir, og hafði þá aldrei í
neinum skóla setið. Tók doktorspróf í stærð-
fræði við háskólann í Göttingen 1933 og varð
þegar þekktur meðal stærðfræðinga fyrir þá
meðalgildissetningu, sem við hann er kennd.
Var skólastjóri héraðsskólans á Laugum f
áratug og síðan prófessor í stærðfræði við
verkfræðideild Háskólans.
EFTIR JÓN RAGNAR STEFÁNSSON
íslenzka stærðfræðafélagið
var stofnað 31. október
1947 til heiðurs Ólafi
Daníelssyni sjötugum. Hér
segir frá starfi þess á lið-
inni hálfri öld.
rétt til inngöngu á fjölvirkjaskóla, Háskóla fs-
lands svo og aðra háskóla.“
Það var helzti tilgangur félagsins, að menn
kæmu saman til að ræða stærðfræðileg hugð-
arefni sín og kynna þau hver fyrir öðrum.
Fyrsta fyrirlesturinn flutti Ólafur Daníelsson
sjálfur. Hann talaði „um hring þann, sem um-
ritaður er um utanverða snertihringa þríhym-
ings“ og reiknaði geisla hans miðað við geisla
innritaða hringsins og ummál þríhymingsins.
Hann hafði þá nýlega birt niðurstöðuna í hinu
danska Matematisk Tidsskrift En svo gamalt
var þetta í hans hugarheimi, að fyrstu rætur
þessa efnis hjá honum er að finna í grein, sem
hann skrifaði í sama tímarit 22 ára gamall árið
1900. f þessum skilningi er þetta gamalt efni,
en þetta er jafnframt nýtt efni í þeim skilningi,
að á allra síðustu árum hafa verið sóttar í það
hugmyndir og þær þróaðar út frá nýútkomnu
efni, svo að úr hefur orðið snotur uppgötvun.
Hér er átt við setningu um þennan sama út-
hring Ólafs Daníelssonar, sem Skarphéðinn
Pálmason uppgötvaði og birti nýlega í Frétta-
bréfi Islenzka stærðfræðafélagsins. Fyrsti fyr-
irlesturinn í félaginu hefur því borið fagran
ávöxt í fyllingu tímans.
Fyrsta áratuginn vora að jafhaði fluttir Qór-
ir til fimm fyrirlestrar árlega. Nýir félagsmenn
bættust skjótt í hópinn og fluttu fyrirlestra. Á
allra fyrstu áranum töluðu Bjarni Jónsson og
Sigurður Helgason, en þeir báðir hafa svo ver-
ið aufiísugestir á félagsfundum og flutt marga
fyrirlestra.
Um langt skeið voru útlendir fyrirlesarar
tíðir gestir. Má sér í lagi nefna tvo meðal allra
þekktustu stærðfræðinga heims, er hér töluðu
á fundum félagsins á áttunda áratugnum,
Frakkann André Weil, en hann var á sínum
tíma í þeim fræga hópi, sem ritaði undir höf-
undarheitinu Nicolas Bourbaki, og Ungveij-
ann fræga og undrabarnið, Paul Erdös, sem
hingað kom tvívegis og flutti fyrirlestra, meira
að segja þrjá fyrra sinnið.
Af Vilhjálmi á Narfeyri
Árið 1951 flutti Brynjólfur Stefánsson fyrir-
lestur, þar sem hann lagði út af ritgerð Vil-
Vilhjálmur Ögmundsson (1897—1965)
Var sjálfmenntaður í stærðfræði og birti
merka ritgerð í norrænu stærðfræðiriti.
Bóndi og oddviti á Narfeyri á Skógarströnd,
en „jafnframt var hann einn helzti stærð-
fræðingur þessa lands", sagði Leifur Ás-
geirsson í eftirmælum.
hjálms Ögmundssonar á Narfeyri, og leiddi
það til þess, að honum var boðið að ganga í fé-
lagið. Tók hann því með þökkum og varð það
honum mikil hvatning til frekari starfa að
stærðfræði. Jukust þá kynni hans við stærð-
fræðinga og kom svo að því árið 1953, að bónd-
inn á Narfeyri hélt fyrirlestur í félaginu um
stærðfræðiiðkanir sínar. Á næstu árum vann
hann tvær greinar til birtingar í Nordisk Ma-
tematisk Tidskrift, báðar byggðar á framlegri
hugarsmíð á liðnum áratugum, og var önnur
þeirra hin stórmerka ritgerð, Margföldun
stærða í n-víðu rúmi, eins og hún heitir í fram-
gerð sinni. Án nokkurrar vitneskju um, hvað
hinir fremstu stærðfræðingar hefðu gert í
þessum efnum um aldamótin, „kom þessi
óskólagengni bóndi og gerði þetta allt einsam-
all á svo mikið einfaldari hátt í tómstundum
sínum“, sagði Bjarni Jónsson og bætti við:
„Ég man nú raunar ekki eftir því, að íslenzkir
bændur hefðu tómstundir.“ Hann hafði á sín-
um tíma krufið þetta verk Vilhjálms og haft
hönd í bagga með honum að koma því á fram-
færi, sem hann „hafði áorkað, og því meira
sem ég hugsa um það, því ótrúlegra þykir mér
það“, sagði hann ennfremur. Vilhjálmur bjó
yfir frumlegri stærðfræðigáfu, hann skóp sinn
eigin hugtakaheim og lifði í honum. Sjálfur
leiddi hann sjálfan sig um þann heim. En í
raunheimi stóð hann fostum fótum og var virt-
ur bóndi á Skógarströnd og forystumaður.
Með orðum Leifs Ásgeirssonar, þá gerði hann
„íslenzkum almenningi sæmd með vísinda-
störfum, sem með öllum þjóðum era fágæt hjá
mönnum með hans aðstöðu".
Kannski spyr einhver lesandinn sig, hvort
því megi lýsa á einhvem hátt á þessum vett>
vangi, hvað það var merkast, sem hann gerði.
Við skulum reyna það, en bara í stuttu máli.
Lítum á talnaásinn, rauntalnaásinn, sem all-
ir þekkja. Þar vitum við, að sérhverjar tvær
tölur era sambærilegar, ávallt gildir, að önnur
sé minni en hin. Ef við sleppum einmitt þeim
eiginleika, að tölum sé þannig raðað, en höld-
um öðram, þá fáum við einnig tvinntölumar.
Þær mynda tvívíða sléttu. Bömum var það
kennt og þannig orðað fyrr á tíð, að röð faktor-
anna skipti ekki máli. Það vissi ég þó sem
bam, að ekki var þetta alls kostar rétt; afi
minn var faktor og enginn faktor var honum
fremri. En ef við sleppum þeim eiginleika
rauntalna og tvinntalna, að röð faktoranna
skipti ekki máli, þá fáum við einnig fertölum-
ar. Eins og tvinntölur era myndaðar af
tvenndum, þá era fertölur myndaðar af femd-
um með öllu viðameiri reiknireglum. Þær
mynda fjórvítt rúm. Og það var líka haft fyrir
bömum, og er vonandi enn, að við margfoldun
skipti ekki máli, hvar svigar era settir. En þó
er það ekki einhlítt og fer eftir því, hvað við
STÆRÐFRÆÐAFELAG
• •
I HALFA OLD
12 IESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 31. OKTÓBER 1998