Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Blaðsíða 6

HÚSIÐ sem handritum Árna var komið fyrir í þegar hús hans brann er lengst til hægri af hús-
unum þremur sem mest ber á.
undan, riðandi eins og hún ætlaði að hjúfra
sig í skelfmgu upp að brjósti Arnæusar.
Arni, vinur, kærastinn, farðu fljótt héðan
burt, sagði hún. Hversvegna erum við komin
híngað í þetta skelfilega hús? Drottinn!
Drottinn!“
Hjá Halldóri hittust Snæfríður og Arnas
fyrst á heimili foreldra hennar við Breiða-
fjörð er hann leitaði handrita. Hún er fimmt-
án ára og hann gefur henni hring. Þau hitt-
ast aftur þegar hann mörgum árum síðar
kemur til landsins sem erindreki konungs.
Hún elskar hann og segir það oft: „Ég elska
einn mann, sagði hún; og þér vitið það; ég
elska hann vakandi, sofandi, lifandi, dauð.“
Hann tekur handritin fram yfir hana, því þau
lágu undír skemmdum vegna slæmrar
geymslu. Hann fórnar ást sinni til álfa-
kroppsins mjóa og giftist auðugum kroppin-
bak, en rökstyður það í Skálholti síðar:
„Hefði ég komið út um vorið með Bakkaskipi
einsog ég lofaði mundi ég hafa selt fsland.
Hver bók mín, hvert blað og bréf hefði glat-
ast í hendur okraranna, lánardrotna minna“.
Jafnframt viðurkennir hann svikin og segir:
„Ég sór þér alla eiða sem karimaður getur
svarið". Þau hittast síðast í Kaupmannahöfn
eftir að hún hafði gengið á fund stiftamt-
manns og Arna hafði boðist að verða hertogi
Hamborgara yfir íslandi. Þá tekur hún um
háls honum líkt og í byrjun „og lagði andlit
sitt við vánga hans. Hann strauk lófanum yf-
ir hið bjarta mikla hár hennar, sem var byrj-
að að fölna“.
En Ai-nas og Snæfríður eru ekki söguleg-
ar persónur, heldur táknmyndir íslands og
íslenskrar sögu í skáldskap - hún „ofar lífi
landsins“ og hann „alvíssrödd sem á björtum
sumardegi talar úr svörtum kletti og veit
ævintýr ferðalángsins frá öndverðu". Það
var heldur aldrei ætlun Halldórs Laxness að
lýsa atburðum sem höfðu gerst á öndverðri
18. öld, heldur nota þá sem efnivið í skáld-
sögu og hagræða þeim eftir því sem hentaði
til að blása íslendingum þjóðerniskennd í
brjóst. Skáldsagan átti aldrei að vera „sagn-
fræðileg skáldsaga" (sjá bls. 11), en það sem
hefur gerst er að skáldskapur Halldórs um
Arnas Arnæus og Snæfríði íslandssól er orð-
inn að viðteknum sannindum um Arna
Magnússon og Þórdísi Jónsdóttur með þjóð-
inni. Við ofurefli er að etja fyrir sagnfræðing
vegna stílsnilldar og hugarflugs Halldórs
Laxness, en staðreyndin samt sú að ekkert
bendir til þess að nokkuð hafi verið á milli
þeirra tveggja. Gegn ásökunum Magnúsar
Sigurðssonar um óviðeigandi samdrátt
þeirra standa dómar sem í sátu tugir manna
sem þekktu þau öll, þar á meðal helstu óvinir
Arna sem annars létu einskis ófreistað að
koma höggi á hann. Það hefðu þeir gert
hefðu þeir treyst sér til þess, því sökin var
stór, hefði eitthvað verið til í því sem Magn-
ús sagði. Þeir vissu að Magnús var drykk-
felldur og naumast heill á geðsmunum. Ekk-
ert mark var takandi á fullyrðingum hans
um þetta atriði. Hins vegar nýttu þeir sér til
hins ítrasta niðurlægingu hans eftir dómana
og fengu því áorkað að ósanngjörnum kröf-
um Arna var hnekkt. I málum sem þessum
fór líka fram rannsókn ef orðrómur var um
framhjáhald og karl bar annan sökum. Það
gerðist aldrei við réttarhöld í deilu Magnús-
ar og Árna og kemur tvennt til greina. Ann-
aðhvort vissu menn og Magnús sjálfur að
hann fór með fleipur eða Arni var svo vold-
ugur að sýslumaður og lögmenn þorðu ekki
að taka á málinu. Hið fyrra er rétt. Árni var
vissulega í yfirburðastöðu til að hnekkja
óljósum ásökunum sem kannski var hvorki
hægt að sanna né afsanna, en á móti kemur
að Magnús var vel að sér í lögum, svo sem
sjá má á varnarskjali hans 1705. Hann
reyndi samt aldrei að færa sönnur á mál sitt,
heldur fólust viðbrögð hans í lagarefjum um
málsmeðferð og fullyrðingum um að ekki
hefði verið ætlunin að skaða mannorð Árna
Magnússonar. Andstæðingar Árna gerðu sér
mat úr ofsa hans við innheimtuna, en aldrei
því að talað hefði verið um samvistir þeirra
Þórdísar, enda segir hvergi nokkur maður
neitt um samband þeirra annar en Magnús,
nema verið hafi umboðshafi hans Jón Torfa-
son í glötuðu skopkvæði um giftingu Árna og
Mettu, sem að sögn Jóns Olafssonar frá
Grunnavík var „fullt af kýmni og óhugnaði."
Ofsafengin viðbrögð Árna voru af sama
toga og nokkru áður þegar Þormóður Torfa-
son skammaði hann út af bókum Bartholíns
(sjá bls. 103). Árni mátti ekki vamm sitt vita
og það fær engan veginn staðist sem Jón
Ólafsson fullyrðir síðar, að hann hafi gefið
„lítinn gaum að ýmislegum orðræðum fólks
og dagdómum um sig.“ Jón segir reyndar í
setningunni á undan að Árni „vandaði
manna best allt sitt ráð og dagfar svo hann
vildi að hans eigin þénarar vissi eigi til sín
nokkurn hlut ósæmilegan.“ Það er nær lagi.
Árni þoldi ekki illt umtal og líklega var hann
spéhræddur. Ef honum fannst á einhvern
hátt vegið að sér og orðstír sínum réði hann
ekki við sig. Magnús bar hann ósönnum sök-
um sem hann gat ekki sætt sig við. Stöðu
sinnar vegna sem skjalaritari konungs og
háttsettur erindreki hans á Islandi varð
hann að jafna metin. Hann var vændur um
óheiðarlega framkomu og óheilindi. Síðast
en ekki síst var borinn út óhróður um hann.
Þetta afbar hann ekki og viðbrögðin gátu frá
hans bæjardyrum séð ekki orðið önnur en
fyllsta harka, of mikil þegar hugað er að ör-
væntingu Magnúsar. Árna rann ekki reiðin
fyrr en hann frétti að Magnús væri látinn,
enda átti hann ekkert sökótt við Þórdísi eða
börn þeirra Magnúsar, og hún var systir og
mágkona tveggja góðra vina hans á Islandi,
Jóns biskups Vídalíns og séra Þórðar Jóns-
sonar á Staðarstað. Samskipti þeirra voru
ávallt kurteisleg. Árni tók þátt í ráðslagi í
Skálholti um það hvað ætti að gera í málinu
eftir að augljóst var að Þórdís, vanfær,
treysti sér ekki til að snúa aftur til Magnús-
ar og fjögurra barna þeirra. Árið sem Magn-
ús lést gaf hún Árna handrit að Mósesrím-
um og brot úr Davíðsrímum eftir séra Guð-
mund Erlendsson (AM 608 4to), en hafði áð-
ur lánað honum líkræður frá síðustu áratug-
um 17. aldar (AM 96 8vo) og gefíð honum
handrit Hyndluljóða (sjá AM 146 b 8vo).
Árni tók loks að sér 10. júlí 1711 að greiða
Christofer Windekilde 13 ríkisdali og tvö
mörk fyrir líkkistu og línlak Magnúsar
vegna erfingja hans. Ekki ætlaði hann þó að
gefa neinum neitt, því Þórdís lofaði að borga
honum upphæðina aftur. Hvað Þórdísi varð-
ar skrifaði hún Magnúsi 1. febrúar 1702 að
hún væri einskis manns annars né vildi vera
og ekkert vildi hún heldur en að búa með
honum og aldrei skilja við hann, en óttinn
væri því yfirsterkari. Koma Árna til lands-
ins breytti engu um það, heldur varð hann
skotspónn ofboðslegrar afbrýðisemi drykk-
fellds eiginmanns og svaraði fyrir sig með
óviðeigandi hætti, en konuna snerti hann
aldrei.
Tilvísunarnúmerum í textanum og heimilda-
skrá er sleppt hér í samráði við höfund og
útgefanda.
MÁR ELÍSON
ALTEA
þín þröngu sund, steinlögð,
svo undan særír
sem sögu geymir,
með þín glaðlegu hvítmáluðu hús
og gluggasillur
hvar blómakerin Spánar hvíla
aldin svartklædd kona
á stól undir vegg - í skugga
býður buenas, - með
heimasaum í hendi,
á meðan húsbóndinn fær
sér blund á miðjum degi
undir ilatt það hallar,
húsið í slakkanum,
eins og spyi-ji förumann;
hver ert þú,
- og hvaðan eiginiega ber þig að?
þorpið hvíta í bröttum hlíðum
brosir
þótt búi yfir svörtum sögum Spán-
ar
þótt búi yfir svörtum sögum Spán-
a r
Altea, fagra,
umkringd aldinökrum
þar gullaldin vaxa, -
- seg mér sögu þína,
meðan sólin skín
ofan í rauðvín mitt
í auðmýkt minni
sit ég einn og hlusta
í auðmýkt minni
sit ég þar einn og hlusta.
Höfundurinn er hljómlistarmaður.
ÞÓRDÍS BJÖRNSDÓTTIR
KVEÐJU-
STUNDIN
I kveðjunnar skyni við kysstumst,
kvöld eitt að sumrinu til,
ölvuð af depurðarangan
og umvafin himlæðu yl.
Svo hélstu mér frá inní húmið
og hjaðnaði kvöldþokan hlý;
ég skynjaði tregafullt tómið
tárvotri þögninni í, -
og vissi innst inni að aldrei
yrðum við saman á ný.
Hefnd
Ég eitt sinn eygði þéttan
er etið hafði ket mitt;
greip ég hann á hlaupum
en harðan hann þá barði.
Afmér át hann nefið
og urðu átök snurðótt;
særðum seig mér larður,
- þó sigraði ég digran!
Ég ístru óðar risti
er undir hafði drundinn,
þreyttur síðan þéttan
þrjótinn fyllti grjóti.
En er ég ólyst ærna
í auman hafði saumað
gildur sævi galdurs
grét þótt lífið léti.
Höfundurinn er nemandi í MR.
ÓLAFUR RUNÓLFSSON
AUÐLEGÐ
Uti í löndum nú mengun er megn
mikið er álag á sérhverjum þegn
því erfitt er víða að anda.
Mengun í hafínu magnast hér enn
mikil er hætta að nái hún senn
okkar til ástkæiv stranda.
Stóriðjudraumana stöðva nú þarf
styrkja og auka vorn menningararf
hvert ungmenni efía til dáða.
Hin fágæta perla sem fer undir lón
hún fæst ekki aftur, það mikið er tjón
ef misvitrir menn fá að ráða.
Skuldir við landið nú getum vart greitt
gæta þess verðum að skemma ei neitt
en halda því hreinu oggóðu.
Ferðamcnn undrast vorn friðsæla dal
ífjarlægu löndunum ekkert er val
þar allt er í mengun og móðu.
Framtíðin okkar er fólgin íþví
að frjósamur gróður sé mengunarfrí
ef hugsum frá haga til maga.
Hin lífræna ræktun sem leitað er að
mun lifa og dafna á norðlægum stað
það er auðlcgð um ókomna daga.
Höfundurinn er ríkisstarfsmaður og býr í
Reykjavík.
TRYGGVI V. LÍNDAL
JÁTNING
BANAMANNS
LORCA
„Kannski er núna, elskan mín
kominn tími til að
hleypa dauðanum pínulítið inn;
og minnast þess er ég skaut Lorca.
Já, ég var þar alltaf nálægt
á þeim hræðilega tíma:
Þegar svartliðarnir rifu upp píanóið
í leit að rússnesku senditæki;
þegar dauðinn rykkti honum burt
frá píanóinu
svo Maríulíkneskjan á því skalf og
titraði;
þegar menn hrópuðu nafn hans við
fangelsið
(og hann var sagður farinn
en hann varþá ennþá í annarri álmu);
er hann var leiddur út í handjárnum
og alþýðan bar kennsl á skáldið sitt...
Og svo er hann rifjaði upp bernskubæn
sína
(með vaktmanninum í húsinu hvíta);
er hann haltraði út á blóðvöllinn
(hlekkjaður við tvo vinsæla nautabana
og einn baldinn barnakennara);
hvernig þeir rykktust við og féllu ...
(milli hússins hvíta
og vatnsins blinda);
hvernig við stöfluðum líkunum upp
í myrkri ólífulundarins græna;
(ekkert tungl blikaði
í handjárnum hans nóttina þá;
og engin margrómuð elska
var í skotunum okkar
nóttina þá...)
Og við gerðum hvað við máttum
til að svæfa sundurlyndi Spánar;
svo við tvö mættum hvíla ífriði fyrir
stjórnleysisseggjum með riffla
og þeirra spilltu fríþenkjurum.
Og við hans hrikalega fordæmi
létu hundruð fullhuga sér segjast.
Og Spánn má nú sofa í kynslóð;
óróum svefni...
Þó angra augu hans mig nú
sem brámánar væru;
eða ásökun þín ...
Höfundurinn er þjóðfélagsfræðingur og skáld
og hefur fengið Jean Monnet-Evrópuverðlaun-
in í Ijóðlist. Ljóðið að ofan er í minningu Jóns
Óskars skálds.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. NÓVEMBER 1998