Lesbók Morgunblaðsins - 30.01.1999, Blaðsíða 6

UM ORGELKONSERT JQNS LEIFS
RISAEÐLUR í BERLÍN
________________EFTIR________________
ÁRNA HEIMI INGÓLFSSON
NÆSTKOMANDI fimmtu-
dagskvöld verður orgel-
konsert Jóns Leifs flutt-
ur í fyrsta sinn á íslandi,
tæpum sjötíu árum eftir
að tónskáldið lauk við
smíði hans. Jón taldi org-
elkonsertinn ávallt vera
eina af sínum merkustu tónsmíðum, enda
kristallast þar í fyrsta sinn í svo stóru verki
sá tónsmíðastíll sem einkenndi æviverk Jóns
upp frá því. Þótt Jóni hafi þótt mikið til
verksins koma voru viðtökur almennings á
verkinu ekki alltaf jafn góðar, og í raun má
segja að ferli Jóns í Þýskalandi hafi lokið
með látum þegar konsertinn var fluttur í
annað sinn, í Berlín árið 1941.
Orgelkonsert Jóns Leifs er fyrsti einleiks-
konsert íslenskrar tónlistarsögu, og teldist
sjálfsagt merkisáfangi í sögu íslenskrar tón-
listar þótt ekki kæmi fleira til. Hann á sér þó
einnig langa og merkilega sögu, sem reynt
verður að gera nokkur skil hér á eftir.
Verkið er passacaglía, eða tilbrigði yfír
síendurtekna bassalínu, alls þrjátíu tilbrigði
römmuð inn af inngangi og eftirspili. Orgel-
konsertinn á rætur sínar að rekja til
tónsmíðaæfinga Jóns við tónlistarháskólann
í Leipzig árið 1917, þegar hann var átján ára
gamall. Þá urðu til frumdrög að stefi og
nokkrum tilbrigðum, en verkið þróaðist síð-
an í huga tónskáldsins í þrettán ár, þar til
raddskrá verksins var fullgerð þann 26. júlí
árið 1930. Á þessum þrettán árum tók Jón út
gífurlegan þroska sem tónlistarmaður,
breyttist úr ungum nemanda með fálm-
kennda tónsmíðatækni í fullþroska tónskáld
sem hefur fundið rödd sína og köllun í
nýstárlegum stíl þar sem einkenni íslenskra
þjóðlaga gefa tónlistinni sterkan svip. Þessa
þróun má kannski að nokkru leyti heyra í
orgelkonsertinum sjálfum, þar sem tilbrigðin
þrjátíu hljóma í nokkum veginn sömu röð og
Jón samdi þau. Þannig vikur það sem Jón
kallaði „yfirhlaðinn kontrapunkt", innblásinn
af tónsmíðum Bachs og Max Regers, smám
saman fyrir hinum eiginlega tónsmíðastíl
Jóns: samstiga fimmundum tvísöngslaganna,
óreglulegri hrynjandi rímnakveðskaparins,
og þríundatengdum hljómasamböndum sem
gefa tónlistinni voldugan og óvenjulegan
blæ. Auk ákveðinna sérkenna íslensks tón-
listararfs í orgelkonsertinum, sem þó eru
ekki beinar tilvitnanir í þjóðlög, notar Jón
sálmalagið „Allt eins og blómstrið eina“ í
verkinu. Hann hreifst mjög af laginu við
þjóðlagavinnu sína á þriðja áratugnum,
sknfaði m.a. upp skreytta útgáfu af laginu
(sem ekki hefur varðveist annars staðar) eft-
ir gamalli konu árið 1926, og notaði lagið í
fjölmörgum verka sinna, m.a. tónlistinni við
Galdra-Loft op. 6, orgelforspili op. 16 og einu
kirkjulaganna op. 12a. I orgelkonsertinum
verða útlínur sálmalagsins smám saman
greinilegri eftir því sem líður á verkið, frá
óljósum ávæningi í inngangi konsertsins til
glæsilegs lokakafla þar sem sálmalagið er
flutt með fullum styrk af málmblásturs-
hljóðfærum.
Þótt orgelkonsertinn taki ekki nema tæp-
ar tuttugu mínútur í flutningi er verkið stór-
huga og metnaðarfúllt. Sú spuming hlýtur
því óneitanlega að vakna, hvaðan innblástur-
inn og hvatinn að svo stóru verki skuli hafa
komið. Það var Páll Isólfsson, þá samnem-
andi Jóns við tónlistarháskólann í Leipzig,
sem kynnti yngri landa sinn fyrir stórverk-
um orgelbókmenntanna. Meðal þeirra verka
sem voru á efnisskrá Páls meðan báðir
bjuggu og störfuðu í Leipzig voru hin fræga
e-moll passacaglía Bachs og f-moll
passacagÚa Regers, og má finna greinileg
áhrif beggja verkanna í tónsmíð Jóns.
Reyndar er einnig sennilegt að f-moll
passacaglía Páls, sem upphaflega var skrifuð
fyrir orgel en síðar færð í hljómsveitarbún-
ing, hafi orðið til á svipuðum tíma. Á þessum
árum hvatti Páll Jón mjög til að semja verk
fyrir orgel, og skrifaði m. a. í bréfi til Jóns
árið 1923: „Seinna í vetur hef jeg í huga
(zwischen uns) að fara til Ameriku og halda
þar orgelkonzerta. Komponeraðu því vold-
™
SALUR Söngakademíunnar í Berlín, þar sem Jón Leifs upplifði einhverjar mestu hrakfarir á ferli sínum. Myndin er tekin árið 1939, en húsið
eyðilagðist i loftárás árið 1943.
JÓN Lerfs árið 1926. Þá átti hann í fórum sín-
um skissur sem urðu að fullgerðum orgel-
konsert níu árum síðar.
uga passacagliu yfír íslenskt motiv handa
mjer að æfa.“' Ekki varð þó af Ameríkufor-
inni, og passacaglían lá ókláruð í nokkur ár
enn, þótt oft væri hennar getið í bréfaskrift-
um þeirra félaganna. Jón ætlaði sér stóra
hluti með þessu nýja verki, og gerði sér fulla
grein fyrir, að það myndi hafa nokkra sér-
stöðu meðal íslenskra tónbókmennta. Til
dæmis skrifaði hann í bréfi til Páls árið 1928:
„Eg hefi ekki enn klárað orgelverkið op. 7
með orkestri, en það er eitt af vönduðustu
verkunum, sem eg hefi samið. Þetta verk
ÞÝSKI orgelleikarinn Kurt Utz. Myndin er
tekin árið 1944.
mun veita þér það færi, sem þú annars hefðir
ekki, til þess að representera ísland í list
þinni.“2 Páll átti reyndar aldrei eftir að leika
einleikshlutverkið í orgelkonsert Jóns, en
ekki var það vegna áhugaleysis. Hann hafði
til dæmis gert sér vonir um að ef Jóni tækist
að halda hljómsveitarundirleiknum tiltölu-
lega einföldum mætti flytja konsertinn í
tengslum við Alþingishátíðina 1930. Ekkert
varð þó úr þeim áformum Páls, enda verkið
ekki tilbúið fyrr en mánuði eftir hátíðina. Þó
virðist Jón hafa vonast til að Páll fyndi annað
tækifæri til að leika konsertinn, því í júní
1930 skrifaði hann til móður sinnar: „Eg er
að klára stærðarverk fyrir orgel og orkester,
eitthvað handa Páli Is. að spila, ef hann
vill.“3 Páll var heldur ekki af baki dottinn.
Átta árum síðar skrifaði hann Jóni eftirfar-
andi línur: „Kæri Jón! Undanfarið hef eg
verið að æfa orgelkonsertinn þinn. Eins og
eg sagði þér - og þú auðvitað veist - þá er
hann mjög erfiður að spila. Eg held samt að
mér takist að „gestalte" hann sæmilega úr
því líður á sumarið. En segðu mér eitt:
mundi vera nokkur möguleiki að spila hann í
haust, t.d. í Þýskalandi? Eg hef í huga að
ferðast um Norðurlönd í haust, og ef hægt
væri að koma því við að leika konsertinn, þá
mundi eg mjög gjarna vilja gera tilraunina, í
þeirri von að mér tækist hún sæmilega."4
„STÓRFENGLEGT LISTAVERK"
Að lokum var það þó þýskur orgelleikari
sem lék einleikshlutverkið í þau tvö skipti
sem konsertinn var fluttur meðan Jón lifði.
Kurt Utz (1901-74) var einnig fyrrum nem-
andi við Tónlistarháskólann í Leipzig, hafði
lært orgelleik hjá Karl Straube (kennara
Páls) og píanóleik hjá Robert Teichmuller
(kennara Jóns og Annie, konu hans). Orgel-
konsertinn, sem var gefinn út af Kistner &
Siegel í Leipzig árið 1933, var frumfluttur
þann 26. apríl 1935 á norrænni tónlistarhátíð
í Wiesbaden, þar sem Einar Kristjánsson
tenórsöngvari kom einnig fram á tónleikum.
Jón Leifs hafði þá nýverið tekið við starfi
tónlistarstjóra Ríkisútvarpsins, en hélt utan
til að vera viðstaddur flutninginn á verkinu.
Orgelkonsertinn var upphafsverkið á opnun-
artónleikum hátíðarinnar, sem Norræna
6 ŒSBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 30. JANÚAR 1999