Lesbók Morgunblaðsins - 22.05.1999, Blaðsíða 4

EFTIR KJARTAN ÓLAFSSON
KAFLI ÚR ÁRBÓK
FERÐAFÉLAGS
ÍSLANDS 1999
Árbók Ferðafélags íslands
1999, sem nýlega er kom-
in út, er að því leyti fró-
brugðin síðustu órbókum,
að textinn er miklu lengri,
en minna um myndir. Bók-
in er 600 blaðsíður og
fjallar um 6 hreppa í Vest-
ur-lsafjarðarsýslu: Auð-
kúluhrepp, Þingeyrar-
hrepp, Mýrahrepp,
Mosvallahrepp og Suður-
eyrarhrepp. Hér er gripið
niður í kaflann um
Stað í Súgandafirði.
Göngu okkar heim að Stað í
Súgandafirði, hinu foma
prestssetri og kirkjustað,
hefjum við á hreppamörk-
um, rétt fyrir vestan tána
á Sauðanesi. Norðan við
hana er Hánes og á því lít-
ill viti sem var reistur
skömmu eftir 1960. Innan við það gengur í sjó
fram skeijaklasi sem myndar langan tanga.
Skerin heita Slotsker og svo voru þau nefnd í
Súgandafirði fyrir hundrað árum. Skýringin
mun vera sú að bárunni slotar innan við skerin.
Sumir nefna þau Slorsker en ætla má að það sé
nýnefni.
Víkin innan við Slotsker heitir Hvalvík ogjgil-
ið í fjallinu ofan við hana Manntapagil. Arið
1690 andaðist ,4járpiltur“ frá Stað af slysfórum
er hann lenti í skriðu eða snjóflóði. Líklegast er
að sá manntapi hafi orðið hér. Innan við Hval-
vík og Manntapagil er Stórhóll á sjávarbökkun-
um, hár og sæbrattur. Vegalengdin frá Sauða-
nestá inn að Stórhól er liðlega einn kflómetri. A
Stórhól og innan við hann var góð vetrarbeit
fyrir sauði, enda stendur hóllinn jafnan upp úr
snjó. Rétt innan við háhólinn eru beitarhúsa-
rústir og við annan enda þeirra lítil tótt, tæp-
lega tveir metrar á lengd. Það skýli hefur að
líkindum verið ætlað sauðamanninum. Um það
bil hundrað metrum innar er jarðsigin hring-
laga tótt, um 20 metrar að ummáli, og mun vera
gamalt fjárbyrgi, reist til skjóls fyrir útigangs-
sauði. Árið 1821 átti presturinn á Stað 35 sauði,
tveggja vetra og eldri, en eftir 1830 voru þeir
jafnan mjög fáir. Innar á Sauðanesinu eru þrjár
sams konar tóttir, allar hringlaga.
Hryggur skammt fyrir innan Stórhól heitir
Ölduhryggur en hólamir þar fyrir innan
Klangurhólar og mun nafnið vera dregið af
orðinu klangur sem merkir hrófatildur. í hól-
um þessum var að sögn álfabyggð. Rétt fyrir
innan þá liggur gamla Seltúnið í brekkuhalla
ofan við sjávarbakkana. Efst á því eru rústir
selhúsanna frá Stað og heitir þar enn Sel. í sel-
inu hafa verið tvö sambyggð hús og lastur
nærri að stærri tóttin sé 3 _ 5 metrar. Arið
1839 var alllangt um liðið frá því prestarnir á
Stað og aðrir Súgfirðingar hættu seljabúskap
en lfldegt er að ær hafi enn verið mjaltaðar í
selinu á átjándu öld.
Skálin mikla í fjallinu ofan við selið heitir
Kleifarskál. Kleifin er hár og brattur urðar-
hryggur í hlíðinni innan við seltúnið en fjalls-
raninn innan við skálina heitir Jaðar. Uppi við
klettana innan við Jaðar er Ystahvilft en síðan
kemur Miðhvilft, sem er mjög lítil, og þar fyrir
innan Bæjarhvilft. Skatnatindahryggur skilur
að Miðhvilft og Ystuhvilft. Á honum eru nokkr-
ar klettastrýtur sem hafa á sér mannsmynd og
eru nefndar Skatnatindar.
Frá gömlu seltóttunum leggjum við leið okk-
ar inn sjávarbakkana og komum rétt fyrir inn-
an seltúnið að Kleifarvík. Bakkamir ofan við
hana era býsna háir og snarbrattir. Á „kletta-
rimanum" utantil við víkina strandaðí þilskipið
Talisman frá Akureyri síðla kvölds þann 24.
STAÐUR í Súgandafirði. Fjallið Göltur handan fjarðar en til hægri Spillirinn.
HEIMILISFÓLKIÐ á Laugum í Suðureyrarhreppi 1942. Mynd úr kaflanum um Suðureyrarhrepp.
mars árið 1922 í stormi og sortabyl. Á næstu
klukkustundum liðaðist það í sundur og átta af
sextán mönnum sem verið höfðu um borð
drukknuðu í brimgarðinum. Hinir náðu landi
illa þrekaðir. Enginn þeirra hafði hugmynd um
hvar þeir voru staddir og svo illa tókst til að
þeir sem enn voru nokkurs megnugir beindu
ekki fór sinni heim að Stað en tóku stefnu í
þveröfuga átt, fyrir Sauðanes. Fjórir dóu af
vosbúð en aðrir fjórir lifðu af. Sá sem lengstan
spöl lagði að baki á þrautagöngunni var kom-
inn inn undir Kálfeyri í Önundarfirði er hann
mætti manni sem var í kindaleit.
Víkin innan við Kleifarvík er hömrum girt og
heitir Básavík en síðan koma í þessari röð
Fornustekkjavík, Leitisvík, Hnísuvík og Kera-
vík innst, skammt fyrir utan árósinn. Ofan við
Fomustekkjavík er stekkjartóttin enn á sínum
stað og ofan við Hnísuvík hringlaga tótt af
gömlu sauðabyrgi. Svolítið innar á bökkunum,
milli Hnísuvíkur og Keravíkur, stendur Land-
dísarsteinn, einn margra slíkra steina í vestur-
hluta ísafjarðarsýslu. Hann er líkur húsi í lög-
un og hæðin um það bfl 1,70 metrar.
Frá Landdísarsteinínum er aðeins ör-
skammur spölur inn að Keravík en um 200
metrar frá henni inn að Árós þar sem Langá
fellur til sjávar. Ofan við víkina era háir gras-
bakkar og niður þá þokum við okkur til að
kanna forna veiðistöð. Frá Keravík munu Stað-
armenn hafa róiðtil fiskjar öldum saman. Ein
eða tvær skipshafnir lágu hér tíðum við á vorin
og stundum líka á haustin. Keravík dregur
nafn af Keranum, sjávarkletti framan við hin
skerin. Þegar stórstreymt er fer hann í kaf á
háflæði en þá brýtur á honum. Svolítið utar
með ströndinni og nær landi stendur annar
klettur upp úr sjávarfletinum og er nefndur
Ytrikeri. Hann fer aldrei í kaf. I Keravík er
fjaran stórgrýtt og flesta daga mikill súgur.
Lendingin var innst í víkinni, „inn við skerin,“ í
skjóli við Kerann. Hún er brimasöm og var tal-
in „hættuleg þegar að amar.“ Eiríkur Egilsson,
sem var bóndi á Stað frá 1898 til 1903, lét setja
hér upp vinduspil og sprengja upp úr vörinni
„hæstu klampimar og stórgrýtið." Uppi á
bakkabrúninni, ofan við víkina, vora um síð-
ustu aldamót og langt fram á okkar öld fjárhús
og hlaða. Neðan við bakkana voru líka á árun-
um kringum 1890 „tíu smáhús“ og kindur hafð-
ar í þeim öllum að vetrinum, nema einu sem
var físksöltunarhús. í tveimur hinna lágu 'sjó-
menn við á vorin. Tóttir allra þessara húsa eru
hér enn, rétt fyrir innan Keravík, og ofan við
lendinguna mótar fyrir fomu nausti. Flestar
kúra þær í einum hnapp en sú innsta stendur
þó stök. Hana nefna menn Vatnadalsbúð og er
sagt að fyrram hafi bændur í Vatnadal stund-
um róið frá Keravík. Undir lok 19. aldar voru
hér oft einn eða tveir formenn frá Önundarfirði
við róðra á vorin og má nefna Guðmund Jóns-
son á Görðum sem reri héðan bæði 1898 og
1899.
Staðarmenn rera frá Keravík árið um kring,
þegar færi gafst, uns farið var að gera út vél-
báta á áranum upp úr síðustu aldamótum. Þeg-
ar blíðast var á vorin lágu þeir stundum við en
gengu oftast til sjávar því spölurinn heimanað
er aðeins tæplega einn kflómetri. Veturinn
1897- 1898 var Sturla Jónsson á Stað formaður
á stóru fjögra manna fari með sex manna
áhöfn. Hann var þá að taka við búi af móður
sinni. Hásetar hans voru allir frá bæjunum í
Staðardal. Fjórir þeirra vora kvæntir bændur í
Bæ og Ytri-Vatnadal en sá fimmti lausamaður
á Stað. Mánudaginn 28. febrúar 1898 fórst bát-
ur Sturlu með allri áhöfn í norðan stórviðri
sem skall á eins og hendi væri veifað er þeir
vora á landleið undan fjallinu Öskubak, milli
Skálavíkur og Keflavíkur. Tvö af líkunum
fundust síðar rekin í ijörunni þar norður frá,
annað skammt fyrir vestan Bakkaófæra en hitt
í Illubót. Bátur frá Bolungavík fórst sama dag
og með honum tveir Súgfirðingar og átti annar
þeirra heima á Stað. Ur Staðardal fórust því
sjö menn og létu þeir eftir sig 5 ekkjur og 15
börn, innan við fermingaraldur, að tveimur
meðtöldum sem voru enn í móðurkviði. Bænd-
ur á jörðunum fjórum í Staðardal voru sex og
drukknuðu allir nema einn sama daginn. Það
mikla áfall var fólkinu sem eftir lifði ærin raun.
Hundrað árum síðar stöndum við hér á bökk-
unum ofan við Keravík og sjáum Sturlu og
skipverja hans róa knálega til hafs. Þeir leggj-
ast fast á árar, heilir og hraustir allir sex, uns
myndin hverfur í sortann.
Við árósinn innan við Keravík er gott að
hvfla lúin bein. Áin heitir Langá og annað nafn
á henni er Staðará. Til forna var hún nefnd
Dalsá og enn eitt nafnið er Vatnadalsá. Svo er
hún enn nefnd þar sem hún fellur um landar-
eign Vatnadals. Kirkjuvegur allra sem bjuggu
á Suðureyri og bæjunum þar fyrir innan lá yfir
ána hér rétt við ósinn. Árið 1888 var áin brúuð
og sex árum síðar var reist hér önnur og vand-
aðri brú sem kostaði kr. 84,85. Frá árósnum
flýtum við för okkar upp á Móana og sem leið
liggur heim í hlað á kirkjustaðnum forna.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. MAÍ 1999