Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.1999, Blaðsíða 14
fSLENSK STJÓRNMÁL FYRIR 1 OO ÁRUM
í KAUPMANNAHÖFN 1906. Fremri röð: Skúli Thoroddsen, Jóhannes Jóhannesson, Valtýr Guðmundsson, Goos ráðherra, Hannes Hafstein,
Þórhallur Bjarnarson, Lárus H. Bjarnason, Jón Jakobsson. Aftari röð: Guðlaugur Guðmundsson, Björn Bjarnarson, Guðmundur Björnsson,
Stefán Stefánsson, Bjöm M. Ólsen, Bogi Th. Melsted og Jón Stefánsson.
VALTYSKAN
OG DR. VALTÝR
VORU Á HVERS
• •
MANNSVORUM
EFTIR ARNA ARNARSON
Menn greindi á um „Hafnarstjórn" eða „heimastjórn77
fyrir 100 árum. Helsti talsmaður þess að Islendingar
fengju sérstakan ráð-
gjafa sem sæti úti í
Kaupmannahöfn var
dr. Valtýr Guðmunds-
son og stefna hans,
Valtýskan, varð full-
mótað stjórnmálaafl
1897. Sjálfur átti dr.
Valtýr heima í Kaup-
mannahöfi
hann gat
DR. VALTÝR Guðmundsson.
sér að ráðgjafinn sæti
í Reykjavík. En Islands-
ráðherrann Alberti
snerist á sveif með
andstæðingum Valtýs og sjálfur taldi hann að Hannes
Hafstein hefði drepið sig „með glæsimennskunni."
/
Iblaðinu Þjóðólfi árið 1898 segir að svo
sé komið að ekki megi lesa íslenskt
blað um stjórnmál án þess að rekast á
nafn Valtýs Guðmundssonar í annarri
hvorri línu eða eitthvað sem nafn hans
ber: Valtýsku, Valtýsliða, Valtýssinna,
Valtýsféndur, Valtýsstjómarbót, Val-
týsfargan, Valtýsást, Valtýshatur
o.s.frv. Þvílík voru áhrif þessa umdeilda
stjórnmálamanns um aldamótin. Nokkrum
árum síðar var Valtýr orðinn áhrifalaus og
utangarðs í íslenskum stjómmálum. A efri
árum skrifaði hann eftirfarandi hugleiðingu
sem lýsir vonbrigðum manns með særðan
metnað: „En það hefur sýnt sig, að því meir
sem kosningarétturinn er rýmkaður því vit-
lausara er kosið. Þetta er eðlilegt, því ekki er
hægt að ætlast til, að hinir minnst þroskuðu
meðal almúgans geti borið skyn á landsmál.
Þetta kemur hinum pólitísku glömmmm og
flautaþyrlum vel, því þeir geta þá betur
blekkt og spilað á tilfinningastrengi þessara
fáráðlinga með fögrum lofurðum, sem þeir
svo svíkja öll á eftir.“ Valtýr, sem nú var orð-
inn aðdáandi Mussolinis, hafði gjörsamlega
misst trúna dómgreind kjósenda: „það eru
orðin mestu vandræði í öllum löndum með
þetta blessaða þingræði og kjósendadaður.
Það getur aldrei blessast að láta múginn
ráða.“
Úr hundatölu í mannatölu
Valtýr ólst að mestu upp hjá vandalausum
og átti erfiða æsku. Faðir hans, Guðmundur
Einarsson sýsluskrifari í Húnavatnssýslu,
lést þegar Valtýr var 5 ára og eftirlét hann
syni sínum talsverðan arf, alls um 1200 krón-
ur, sem fenginn var fjárhaldsmanni til varð-
veislu.. Löngunin til mennta hafði gagntekið
drenginn á unga aldri og þessi fjárhæð gerði
honum mögulegt að láta þann draum rætast.
Hann varð þó að stunda ýmis störf með nám-
inu í Lærða skólanum m.a. kennslu, af-
greiðslustörf í spekúlantsskipum o.fl. Mót-
læti í æsku, þar sem hann ávallt hélt ótrauð-
ur sínu striki, virðist þrátt fyrir allt hafa fyllt
hann óbilandi bjartsýni og hugrekki til að
synda á móti straumnum og ráðast í verkefni
sem enginn annar hefði lagt í. „Eg hóf frels-
isstríð mitt í nafni drottins, og eg sigraði í
nafni drottins"... „nú er eg kominn í manna-
tölu, áður var eg í hundatölu", segir í einu
bréfa hans til móður sinnar, sem hafði flust
til Ameríku.
Að loknu stúdentsprófi árið 1883 sigldi Val-
týr til Kaupmannahafnar þar sem hann átti
heimili til dauðadags eða í 47 ár. Valtýr var
afburða námsmaður og lauk námi við Kaup-
mannahafnarháskóla á skemmri tíma en áður
hafði þekkst. Fjallaði doktorsritgerð hans um
húsaskipan í fomöld á Islandi. Arið 1890,
sama ár og hann lauk doktorsritgerð sinni,
var Valtýr skipaður kennari í sögu íslands og
íslenzkum bókmenntum við Kaupmannahafn-
arháskóla og var tekinn framfyrir tvo eldri
fræðimenn. Þetta varð enn til þess að auka
sjálfstraust og metnað þessa efnilega fræði-
manrs, sem nú var farinn að skrifa í dönsk
blöð um íslandsmálefni. Valtýr hafði þá þegar
myndað sér skoðun á flestum málum.
Að umskapa þjóð
Árið 1995 réðist Valtýr í það stórvirki að
gefa út veglegt tímarit til þess að vekja ís-
lendinga til umhugsunar og framkvæmda.
Tímaritið nefndi hann Eimreiðina og vísaði
nafnið til áhuga hans á samgöngumálum. í
fyrsta hefti ritsins gerir hann grein fyrir
skoðunum sínum og telur grundvallaratriði að
þjóðin sjálf umskapist. Það þurfi að breyta
hugsunarhætti og skoðunum manna með
„vekjandi" ritgerðum sem dreift sé innan um
léttmeti, sem tæli fólk til að lesa ritið. Var
Eimreiðin gefin út í 1500 eintökum.
Aður en lengra er haldið er rétt að rifja
upp helstu þætti í sögu stjórnarskrármáls-
ins. Eftir að íslandi var sett stjórnarskrá ár-
ið 1874 var að mörgu leyti óljóst hvernig
framkvæmd hennar yrði í reynd. Fljótlega
kom í ljós að málefni Islands urðu aðeins
aukageta dansks ráðherra. Þetta þótti flest-
um ótækt fyrirkomulag og árið 1881 bar
Benedikt Sveinsson fram frumvarp um end-
urskoðun á stjórnarskránni þar sem gert var
ráð fyrir því að landshöfðingi hefði störf ráð-
gjafans á hendi og undirskrifaði lög með
konungi og bæri ábyrgð fyrir Alþingi. Frum-
varpið var ekki afgreitt og sömu örlög fékk
samskonar frumvarp 1883. A þinginu 1885
bar Benedikt ásamt fleirum fram nýtt frum-
varp þar sem gert var ráð fyrir að skipaður
yrði landsstjóri, staðsettur á íslandi sem
hefði framkvæmdavald í íslenskum málefn-
um. Hann skyldi velja sér ráðgjafa sem bæru
ábyrgð gagnvart Alþingi. Þetta frumvarp
var samþykkt á tveimur þingum en konung-
ur neitaði að staðfesta það. Sömu örlög fékk
VALTÝR og kona hans,
Anna Jóhannesdóttir.
frumvarpið 1893. Höfuðröksemd danskra
stjórnvalda fyrir synjununum var að með
þessu fyrirkomulagi væri Island ekki lengur
hluti danska alríkisins.
Það var því eðilegt að þær raddir heyrðust
að tilgangslaust væri að samþykkja frumvörp
sem fyrirfram væri vitað að fengju ekki stað-
festingu konungs. Því væri nær að snúa sér
að atvinnumálum og öðrum praktískum mála-
flokkum.
Konferancer
við Nellemann
Það var árið 1895 sem Valtýr setti fram
hugmyndir sínar um nýja lausn á stjórnar-
skrármálinu. Þar var gert ráð fyrir því að
skipaður yrði sérstakur ráðgjafi fyrir Island,
sem sæti í Kaupmannahöfn, en bæri ábyrgð
fyrir Alþingi. Ráðgjafinn skyldi vera íslend-
ingur og þingmaður. Á þinginu 1895 skiptust
þingmenn í tvo flokka í málinu. í öðrum voru
endurskoðunarmenn undir forystu Benedikts
Sveinssonar, sem vildu enn leggja fram
stjórnarskrárfrumvarp. í hinum hópnum voru
svonefndir tillögumenn, sem vildu láta þingsá-
lyktun eða áskorun á stjórnina duga. I þeim
hópi var Valtýr, nýkjörinn þingmaður Vest-
mannaeyja.
Þetta sama ár virðist Valtýr hafa hafið
leynilegar viðræður við Nellemann dóms-
málaráðherra, sem þá fór með málefni Is-
lands. í bréfi til Skúla Thoroddsen segist
hann hafa haft langa konferancer við Nellem-
ann. I bréfi sem Valtýr sendi þingmönnum ár-
ið 1896 fullyrðir hann að unnt sé að fá sér-
stakan ráðgjafa fyrir ísland. Hann skuli vera
íslendingur og bera ábyrgð fyrir Alþingi en
sitja í Kaupmannahöfn. Allur kostnaður falli á
ríkissjóð Dana. Að öðru leyti breytist ekki
staða Islands innan danska ríkisins. Tókst
Valtý að fá 16 þingmenn af 36 til að lofa
stuðningi við tillögur sínar. í öðru bréfi til
Skúla segir Valtýr að eini vegurinn til að fá
umbætur á stjómarhögum sé að færa sig
smátt og smátt upp á skaptið. I fyllingu tím-
ans muni umbæturnar taka á sig fullkomnari
mynd.
Árið 1897 má segja að Valtýskan hafi verið
orðið fullmótað stjórnmálaafl. Það ár gekk
Björn Jónsson í ísafold til stuðnings við hug-
myndir Valtýs og tókst með þeim einlæg vin-
átta.
Ríkisróðsfleygurinn
Valtýr lagði tillögur sínar fyrir þingið 1897
en það var hinn svonefndi ríkisráðsfleygur
sem kom í veg fyrir að tilskilinn meirihluti
næðist. Mótmælin gegn því að málefni íslands
væru borin upp í danska ríkisráðinu höfðu
hingað til verið meginatriði í stjórnarbótar-
kröfum íslendinga og andstæðingarnir undir
forystu Benedikts Sveinssonar voru ekki til-
búnir til þess að falla frá þeirri kröfu. Valtýr
mótmælti þessum skilningi kröftuglega og í
grein í ísafold segir hann að það tíðkist alls
ekki að danskir ráðherrar ræði málefni Is-
lands í ríkisráðinu. Islandsráðgjafinn eigi sín
mál við konung einan. Aldrei hafi íslenskum
málum verið ráðið öðru vísi til lykta í ríkisráð-
inu en ráðgjafinn hafi lagt til.
I grein í Eimreiðinni ári 1899 skilgreinir
Valtýr Valtýskuna þannig að með henni sé allt
óbreytt hið ytra en gjörbreyting hið innra,
þ.e. á innra eðli stjórnarfyrirkomulagsins og
afstöðu stjórnarinnar til Alþingis. Islenskur
ráðgjafi yrði ráðgjafi þings og þjóðar og ætti
að leiðbeina þingmönnum. I huga Valtýs var
ráðgjafinn n.k. föðurímynd, sem í ljósi þeirrar
hörku og miskunnarleysis, er síðar einkenndi
>
1 4 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. JÚNÍ 1999