Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1999, Blaðsíða 4

HORFT TIL suðurs af Langavatnsmúla. Staðarhnjúkur sést í fjarska.
Ljósmyndin Guðlaug Jónsdóttir.
LANGAVATNSDALUR
EFTIR TÓMAS EINARSSON
Langavatnsdalur er í fjallgarðinum milli Mýra- og
Dalasýslu. Leiðin frá Svignaskarði í Borgarhreppi
inn á Langavatnsdal var gerð ökufær fyrir allmörgum
árum, en ef menn kjósa að ferðast gangandi ° l þessar
öræfaslóðir er um þrjár leiðir að ræða.
/
Ifjallgarðinum milli Mýra- og Dalasýslu
eru tveir stórir dalir, Hítardalur og
Langavatnsdalur, sem er austar. Þótt
ólíkir séu, eiga þeir ýmislegt sameigin-
legt. Þar er góð sumarbeit fyrir búfé,
fengsæl veiðivötn, sumarfegurð, bæjar-
rústir og sagnir um foma byggð. Um
þá lá leið manna öldum saman, þegar
fara þurfti milli héraða.
I þessari grein verður fjallað nokkuð um
Langavatnsdal því hann á sér sögu, sem vert
er að gefa gaum og setja á blað.
Langavatnsdalur liggur frá norðri til suð-
urs og er vatnið, sem hann er kenndur við í
suðurhluta hans. Dalurinn mun vera um 11
km langur, vatnið um 5 ferkm að flatarmáli og
liggur 214 m ofar sjávarmáli. Mesta dýpi hef-
ur mælst 36 m. Tveir hólmar eru í vatninu
sunnanverðu skammt frá austurbakkanum.
Eru þeir þar til mildUar prýði. Tvær ár falla í
vatnið, Langavatnsá, sem rennur eftir dalnum
endilöngum og fellur í norðurenda vatnsins,
og Beylá, sem dregur til sín vatn úr smádöl-
um austan við Langavatnsdal og rennur í suð-
austurenda þess. Langá, hin þekkta laxveiðiá,
fellur úr suðvesturhorni vatnsins og rennur í
Borgarfjörð allnokkuð sunnan við brúna á
þjóðveginum hjá Langárfossi á Mýrum. Um
það bii 5 km frá vatnsósnum greinist Gljúfurá
frá Langá. Hún rennur austur með Staðar-
tungu að sunnanverðu og fellur í Norðurá,
sem síðan sameinast Hvítá er fellur í Borgar-
fjörð móti Hvanneyri. Innan þessa svæðis er
Borgarhreppur allur og Borgames (sem nú
eru hluti Borgarbyggðar). Samkvæmt skil-
greiningu er það land kallað eyja, sem er um-
flotið vatni á alla vegu. Má þá spyrja: Hvað
heitir stærsta eyja íslands?
Umhverfí Langavatnsdals er ekki hrika-
legt. Að sunnan er Staðarhnúkur (var einnig
nefndur Stafholtshnúkur) og Staðartunga,
sem fyrr er nefnd. Að vestan er Langavatns-
múli og í framhaldi hans til norðurs fjalls-
hryggur að Sópandaskarði, með þremur
stuttum þverdölum, Hafradal, Fossdal og
Mjóadal. Fyrir botni dalsins er Víðimúli og
Víðidalur, sem er framhald af Langavatnsdal.
Að austan eru Borgarhraunseggjar og suður
af þeim Réttarmúli, er nær allt suður að
Beylá. Þetta er fjallahringurinn, sem umlykur
dahnn.
Langavatnsdalur er á eldvirku belti, þótt
ekki beri mikið á stórum hraunbreiðum. AJlir
þekkja hraunið við Hreðavatn. Vestan við
Langavatnsmúla er Kvígindisdalur. Þar er
hraungígur. Fleiri gígar eru í Hraundal þar
suður af og svo hefur gosið í Þórarinsdal
skammt frá Hítarvatni. Fleiri eldvirka staði
mætti nefna. Ollum þessum eldstöðvum er
það sameiginlegt, að gosin hafa verið smá og
lítil hraun runnið frá þeim. Þegar gaus í Kvíg-
indisdal rann hraunið út í dalinn að suðvest-
anverðu, stíflaði hann að hluta og þá myndað-
ist Langavatn.
Um búsetu i Langavatnsdal
Samkvæmt heimildum Landnámabókar
nam Bersi goðlaús Bálkason Bæringssonar
úr Hrútafírði land í Langavatnsdal og bjó á
Torfhvalastöðum. Ekki var vera hans þar
VIÐ GANGNAMANNAKOFA í Langavatnsdal 1965. Eftir að stíflað var fór tanginn í kaf og
stendur hústóftin nú upp úr vatninu.
löng, því kona hans Þórdís, dóttir Þórhadds
úr Hítardal, erfði Hólmslönd í þeim dal og
flutti Bersi þá þangað. Ekki eru neinar heim-
ildir til um hvort einhver annar hafi tekið við
jörð Bersa í Langavatnsdal, en líklegt er að
Kveldúlfsættin á Borg hafi ráðið þar ein-
hverju, því samkvæmt Egilssögu stofnaði
Skallagrímur bú í brekkunum sunnan undir
Staðarhnúk. Þar bjó Gríss leysingi hans og
gætti sauða. Jörðin var við hann kennd og
nefndist Grísartunga. Um það bil öld síðar
kemur dalurinn aftur við sögu. Þá er þar á
ferð Þorsteinn Egilsson á Borg ásamt föru-
neyti, í þeim hópi var Gunnlaugur ormstunga
Illugason frá Gilsbakka í Hvítársíðu. Sagan
segir, að Þorsteinn hafí átt sel í dalnum, er
nefndist Þorgilsstaðir. I þetta sinn var Þor-
steinn að huga að stóðhrossum sínum, er
hann átti þar. Þorsteinn ætlaði að sýna
Gunnlaugi vináttuvott og bauð honum hross-
in að gjöf. Gunnlaugur afþakkaði boðið, en
bað Þorstein í staðinn að gefa sér Helgu
dóttur hans fyrir konu. Þeirri bón neitaði
Þorsteinn. Þess er og getið að Þorsteinn hafi
látið hlaða garð þvert yfir Staðartungu milli
Gljúfurár og Langavatns. í augum nútíma-
manns er erfitt að átta sig á notagildi slíks
mannvirkis.
Enn er getið um Langavatnsdal í sögu
Bjarnar Hítdælakappa. Hann var afkomandi
Skallagríms á Borg og sonarsonur Bersa
Bálkasonar og bjó á Hólmi í Hítardal. Þegar
hann var veginn voru húskarlar hans að fást
við sauðfé austur í Langavatnsdal.
Eftir þetta fara engar staðfestar sögur af
búskap í dalnum. Hans er þó stundum getið í
heimildum. Á vígaöld Sturlunga er sagt frá
ferðum herflokka um dalinn, og hann er
nefndur í máldaga Akrakirkju frá 13. öld og
máldögum Hítardalskirkju frá 14. og 15. öld.
Þar er getið um eignir og ítök kirknanna í
Langavatnsdal. Ekki eru nefnd þar nein bæj-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. JÚLÍ 1999