Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1999, Blaðsíða 3
LESBÖK MOIH.l \I!I VI)SI\S ~ MLNMNÍ, LISTIR
31. TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
Refillinn í Bayeux
er meira en 900 ára gamalt útsaumsverk
og eitt merkasta listaverk sem varðveist
hefur í Evrópu frá miðöldum. Á reflinum,
sem er 70 m langur, er myndasaga þar sem
segir frá herför Vilhjálms sigursæla, her-
toga af Normandí, sem lagði undir sig Eng-
land 1066 eftir fræga orrustu við Hastings
á strönd Ermarsunds. Refillinn er varð-
veittur í bænum Bayeux í Normandí og frá
honum segir Ingólfur Margeirsson, þekkt-
ur blaðamaður og ævisöguritari.
Hvert er eðli
alheimsins?
Stór er spurt, en höfund-
urinn, Esther Vagnsdótt-
ir, segir að hér sé gerð
tilraun til að finna svarið
út frá skammtakenning-
unni og módelinu um
holografiskan alheim. Ný
heimsmynd sem komið
hefur fram innan eðlis-
fræðinnar segir greianr-
höfundurinn að bendi til
þess að nýr skilningur á lögmálum tilver-
unnar sé a opnast.
FORSÍÐUMYNDIN
Goethe
og konurnar
Á þessu ári eru
Iiðin 250 ár frá
fæ'ðingu þýska
skáldsins, rithöf-
undarins og fræði-
mannsins Johanns
Wolfgang Goethe.
Hrund Eysteins-
dóttir fjallar um
samband skáldsins
við konurnar í lífí
þess í tilefni þessa.
Hversvegna blómstr-
aði ritlist á íslandi
en ekki í Noregi?
Fyrstu 130 árin
eftir að Island
byggðist varð
ólík þróun hér
annarsvegar og
hinsvegar í Nor-
egi, því þjóðirn-
ar voru kristn-
aðir með afar
mismunandi
hætti. í þeim
mun telur Stefán Aðalsteinsson að sé að
fínna skýringu á því hversvegna íslend-
ingar urðu þeir sagnaritarar sem raun ber
vitni um, en Norðmenn ekki.
ÞORSTEINN VALDIAAARSSON
INGIMUNDUR
FIÐLA
Ég skar mér fíðlu
úr skógargrein,
og skæni tón
á ei önnur nein,
þó vítt og langt væri leitað.
En fáir þekkja
þann huliðshijóm,
hve hann er tær,
nema dalsins blóm -
og vorbjört nóttin, hún veit það.
Því fíðlan byrgir
í barm sér hljóð
hið bjarta undur,
sitt huiduijóð,
í verðgangsbyggðum ogborgum.
Hún þekkirgeð yðar,
góða fólk,
og gneggjar, jarmar
og skilur mjólk
að boði trúðsins á torgum.
Ég skar hana sjálfur,
skoðið þér,
ég skar henni strengi
úr brjósti mér
af veilum huga og hálfum.
Ég skar hana’ um óttu
við skugga mót;
hin skorna björk
hafði tvenna rót,
og stendur önnur með áifum.
Þorsteinn Valdimarsson, 1918-1977, var Vopnfirðingur að uppruna, en bjó síðast [ Kópa-
vogi. Fyrsta Ijóðabók hans kom út 1942 en sú síðasto, Smalavísur, ó dónaróri hans. í
kvæðum hans er nóttúrurómantik en einnig andúð ó hernaði og félagslegu misrétti. Ingi-
mundur fiðla var bróðir Jóhannesar Kjarval og svo nefndur vegna þess að hann var
skemmtikraftur fyrr ó öldinni; ferðaðist um og hermdi eftir hljóðum fugla ó fiðlu.
Gegnt Kirkjubæjarklaustri skagar brattur hraunhóll út í Skaftá, nefndur Bað-
stofuþil. Gísli Sigurðsson var þar á ferð og fann andlit myndarlegrar skessu
sem þar er steingerð en hárið hefur hún sett upp í skúf.
RABB
HINN VITSMUNA-
LEGI TILBÚNINGUR
HINN 28. júní árið 1914
skaut serbneskur þjóðern-
issinni austurríska stórher-
togann Frans Ferdinand til
bana þar sem hann ók um
götur Sarajevo í opinni bif-
reið. Þessi atburður er tal-
inn hafa hrundið af stað
þeirri atburðarás sem leiddi til heimsstyrj-
aldarinnar fyrri. Friðarsamningamir í lok
stríðsins skiídu við Evrópu í uppnámi. Til
urðu mörg sjálfstæð fjölþjóðasmáríki, þ.e.
þjóðríki með fjölda þjóðernisminnihluta,
sem nú nutu ekki lengur þeirrar vemdar og
jafnræðis sem gömlu fjölþjóðaríkin höfðu
tryggt þeim. Með Versalasamningunum var
landamærum breytt án þess að íbúar flyttu
sig til. Eftir seinni heimsstyrjöldina var
landamæmm ekki breytt en minnihlutahóp-
ar miskunnarlaust reknir burtu. Einsleit
þjóðríki eru oftast afleiðing þjóðemis-
hreinsana. Átökin sem nú eiga sér stað á
Balkanskaga era beint framhald þess ferlis
sem hófst 1914 og þeirra stjómmálalegu
ákvarðana sem teknar vora að styrjöldinni
lokinni.
Fyrri heimsstyrjöldin markaði þáttaskil í
tilgangi og eðli styrjalda í heiminum. Síðan
þá hafa styrjaldir fyrst og fremst verið háð-
ar á hugmyndafræðilegum granni, þar sem
þjóðemisrembingur, byggður á opinberri
söguskoðun, hefur vegið þungt. í dag logar
Balkanskagi í uppgjöri þjóðabrota og trúar-
hópa þar sem öll grimmilegustu einkenni
slíks hemaðar koma fram. Þjóðernisleg
sögutúlkun og trúarbragðadeilur eru í dag
algengasta tilefni fjöldamorða í heiminum.
Tilkall Serba til Kosovo grandvallast á
ósigri forfeðranna í orastu við Tyrki árið
1389. Bent hefur verið á að með sömu rök-
semdafærslu gætu Danir krafist yfirráða
yfir austurhluta Englands, þar sem þeir
drottnuðu á elleftu öld en hrökktust á brott
eftir tapaða orustu.
Það hefur verið áætlað að á tímabilinu
1914-1990 hafi tæplega 200 milljónir manna
verið drepnar í heiminum. Fyrir 1914 finn-
ast fá dæmi um skipulagðar aftökur og
hermdarverk. Fasistar, sem vora óbundnir
af hefðum og venjum fortíðar, litu á pynt-
ingar og aftökur sem sjálfsögð réttindi vald-
hafanna, þar sem tilgangurinn helgaði með-
alið. Kommúnistar, líkt og Jakobínar í
Frakklandi, gerðu pyntingar ólöglegar en
iðkuðu þær á laun til verndar byltingunni.
Nú er svo komið að manndráp og morð eru
helsta afreyingarefni sem nútímamaðurinn
sækist eftir.
Því hefur verið haldið fram að öll saga sé í
raun nútímasaga í skrítnum fötum. Engin
fræðigrein hefur verið misnotuð á jafn ár-
angursríkan hátt í pólitískum tilgangi og
sagnfræðin. Franski heimspekingurinn
Descartes taldi söguna vera tilgangslaust
slúður og samlandi hans, Emest Renan,
hélt því fram að tilvera þjóðar byggðist á
því að mistúlka söguna. Sagnfræðingar
höfðu í upphafi það hlutverk að réttlæta til-
vera stjómvalda og umfjöllunarefnið nær
eingöngu stjómmál. Sérstök rækt var lögð
við utanríkispólitík þar sem mikilmenni
voru sett á stall sem áhrifavaldar sögunnar.
Saga var fyrst og fremst saga þjóða og ríkja
þar sem hæfileg gleymska var nauðsynleg.
Með tímanum varð framþróun í sagnfræði-
rannsóknum bein ógnun við þjóðemishug-
takið og þar með við þjóðríkið sem stofnun,
því tilvera þjóðar byggðist á því að hver
kynslóðin af annarri kyrjaði sama sönginn.
Hversdagslegum viðfangsefnum var aðeins
sinnt ef það hentaði hinni stjómmálalegu
hugmyndafræði og því aðeins réttlætanleg
rannsóknarefni að hægt væri að sýna fram
á yfirburði einnar þjóðar yfir aðra. Þó
fræðimenn hafi í seinni tíð snúið sér í ríkari
mæli að öðram sviðum sögunnar er áhugi á
slíkri sagnfræði takmarkaður. Þannig slitn-
ar sagan úr því samhengi sem nauðsynlegt
er til einhvers raunveralegs skilnings á for-
tíðinni. Forfeðurnir upplifðu heiminn á allt
annan hátt en nútímamaðurinn eða eins og
Halldór Laxness komst að orði: „Miðalda-
menn höfðu aðra meðvitund um heiminn en
við núna, aðra erkenntnisteóríu.“
íslenskir sagnfræðingar vora framan af,
líkt og margir erlendir kollegar þeima,
dyggir þjónar hinnar þjóðernislegu hug-
myndafræði, þar sem mælistika þjóðholl-
ustu var lögð á allt framferði fólks í fortíð.
íslandssagan var túlkuð sem einstætt og
einangrað fyrirbæri. Andstaða íslenskra
höfðingja við erlent vald átti sér að sjálf-
sögðu margar hliðstæður í sögu Evrópu.
Framan af öldum toguðust héraðshöfðingj-
ar á við hið vaxandi miðstjómarvald sem
stöðugt sótti á við að styrkja ríkið sem
stjómsýslueiningu. Það var fyrst á 17. öld,
þegar Islendingar höfðu verið skattgildir
þegnar Noregskonungs og síðar Danakon-
ungs í nær fjórar aldir, að sum jaðarsvæði
Frakklands hófu að greiða Parísarvaldinu
skatt. Á meðan hafið tengdi saman ríki Nor-
egskonungs og tryggði greiðar samgöngur
og flutninga vora mörg landlukt svæði Evr-
ópu nánast einangruð frá umheiminum
vegna vegaleysis og frumstæðrar flutninga-
tækni. Halldór Laxness, sem af sínum al-
þjóðlega sjónarhóli hafði yfírgripsmeiri og
skarpari sýn á söguna en samtíðarmenn
hans almennt, taldi að íslensk sagnfræði
hefði „tekið á sig mynd sagnfræðilegrar
innanhéraðsstefnu sem einatt verður helsti
öfgakennd og stundum ofstækisfull". Engin
tilraun var gerð til þess að tengja íslenska
sögu umheiminum og allt sem aflaga fór var
hinum dönsku kúguram að kenna. Sannleik-
urinn er sá að allt fram á þessa öld bjó yfir-
gnæfandi meirihluti íbúa Evrópu við ör-
birgð og skort. Fátæklingar vora kúgaðir
og misnotaðir af fámennri yfirstétt. Ofull-
komnar samgöngur orsökuðu að uppskera-
brestur var ávísun á hungur og dauða.
Ymislegt bendir til að Islendingar hafi búið
við meira frelsi en almenningur í Dan-
mörku, þar sem í gildi vora ýmis höft, bönn
og kvaðir, sem aldrei komust á hér á landi.
Á síðustu áratugum hefur sagnfræðin
færst frá því að vera lýsandi frásögn yfir í
að vera greinandi og skýrandi. Hin nýja sýn
á söguna, þar sem kafað er niður fyrir efsta
lag þjóðfélagsins, hefur oft á tíðum rispað
hina spegilslípuðu, rómantísku sjálfsmynd
þjóðar, sem sér sig sem fómarlamb er-
lendra kúgara og arðræningja. Nýjar sögu-
skýringar hafa því náð takmarkaðri athygli
enda er hetjusinfónía afkomenda víking-
anna langtum álitlegri söluvara en sá mann-
legi harmleikur, sem saga lítilmagna og fá-
tæklinga um allan heim var og er sums
staðar enn.
Nútímamaðurinn lifir á tíma hálfsann-
leika og sýndarveraleika, þar sem mörkin
milli skáldskapar og veraleika era sífellt að
verða óljósari. Rithöfundar sækja sér í
auknum mæli efnivið í skráðar heimildir,
sem þeir síðan móta og breyta eftir því sem
hentar viðfangsefninu. Hugmyndir um for-
tíðina mótast æ meir af því sem þykir álitleg
söluvara. Sjálfsblekkingaþörf mannsins hef-
ur fundið sér ný skurðgoð í afþreyingariðn-
aði samtímans. Þegar allt kemur til alls
bera mannlegar tilfinningar og hégómi
raunveruleikann oftast ofurliði. Fortíðin er
vitsmunalegur tilbúningur.
ÁRNI ARNARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. ÁGÚST 1999 3