Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1999, Blaðsíða 4

I MINNINGU AFREKSMANNS
íslenzk ljóðmæli frá tímabilinu 1400-1550, að
frátöldum rímum. En frá siðaskiptunum til
loka 18. aldar skyldi valið úr. Fyrir utan rím-
urnar, áttu hinir lúthersku kirkjusálmar að
ganga frá. Þá man eg og, að dr. Jón lét það oft í
ljós við mig, að þar sem heildarsöfn væri til,
prentuð eða óprentuð (svo sem eftir Hallgrím
Pétursson, Stefán Ólafsson, Ólaf Jónsson á
Söndum, Guðmund Erlendsson), yrði gengið
fram hjá verkum þeirra manna. Samt hefði
þetta orðið geysimikið safn, svo að skift hefði
tugum binda, jafnvel þó að ýmis minni háttar
skáld og ómerkustu kvæði hefði verið látin
mæta afgangi.“
Hér var greinilega ekki lítið í fang færst. Jón
Helgason prófessor hafði áður en seinasta
heftið kom út birt athugasemdir um frágang
Kvæðasafnsins, og eins og áður sagði gaf hann
út mörg sömu kvæði mjög vandlega í íslenzk-
um miðaldakvæðum. Aftur á móti hefur mikill
meirihluti af þeim kveðskap sem áformað
var að yrði gefinn út í Kvæðasafni fengið
að liggja gleymdur í handritum.
2. ÚTGÁFUR FORNBRÉFA OG
HEIMILDA UM SÖGU LANDS
A 19. öld hófst víða um lönd mikil út-
gáfa heimildarita. Jón Sigurðsson forseti
stóð fyrir útgáfu ýmissa heimilda urn sögu
Islands, enda var söguleg þekking helsta
vopn hans í sjálfstæðisbaráttunni og
mætti langt mál skrifa um það. Fyrsta
stóra útgáfusafnið, sem Jón Sigurðsson
stóð að var Lovsamling for Island, en
undirtitill þess gefur góða hugmjmd um
innihaldið: „Indeholdende Udvalg af de
vigtigste ældre og nyere Love og Anordn-
inger, Resolutioner, Instructioner og
Reglementer, Althingsdomme og Ved-
tægter, Collegial-Breve, Fundatser og
Gavebreve, samt andre Aktstykker, til
Oplysning om Islands Retsforhold og Ad-
ministration i ældre og nyere Tider.“
Fyrsta bindi þessa ritsafns kom út 1853
og stóðu Oddgeir Stephensen og Jón Sig-
urðsson að því, en alls urðu bindin 21 og
kom það seinasta út 1889 og að því stóðu
Hilmar Stephensen og Ólafur Haildórs-
son, en seinasta bindið sem Jón Sigurðs-
son stóð að var 17. bindið, sem kom út
1877. Langsamlega stærsti hluti skjal-
anna var frá seinustu 150 árunum, því
fyrsta bindið innihélt skjöl írá 1096 til
1720 og þar af leiðandi ná hin tuttugu yfir
árin 1721 til 1874. Eins og kom fram í titli
er skjalaútgáfan í Lovsamling for Island
ekki tæmandi og í Kongelige Ail-
ernaadigste Forordninger og aabne
Breve som tii Island ere udgivne, sem
kom í þremur bindum á árunum 1776 til
1787 í útgáfu Magnúsar Ketilssonar
sýslumanns í Búðardal á Skarðsströnd, er
ýmislegt sem ekki er prentað annars stað-
ar. Tvö fyrri bindi þessa verks komu út í
Hrappsey, en það seinasta í Kaupmanna-
höfn. Þess vegna er rétt að segja að upp-
lýsingabyltingin, sem talin er einkenna
þjóðfélag síðustu tíma, hafi á íslandi haf-
ist á eyju á Breiðafirði.
Árið 1857 hóf Jón Sigurðsson útgáfu ís-
lenzks fornbréfasafns og kom 1. bindi frá
hans hendi.í fjórum heftum, það síðasta
1876. Fullur titill þess á eftir latneska
heitinu, Diplomatarium Islandicum, er
svohljóðandi: „Islenzkt fornbréfasafn,
sem hefír inni að halda bréf og gjörninga,
dóma og máldaga, og aðrar skrár, er
snerta Island eða íslenska menn. Gefið út
af hinu íslenzka Bókmentafélagi.“
Jón Sigurðsson sagði svo í formála að 1.
bindi Fornbréfasafnsins: „Efni í íslenzkt
Fornbréfasafn af skrám og skjölum, sem
tæki yfir hið eldra tímabil, ailt til 1600, þó
ekki væri meira, er býsna mikið, og meira
en margr skyldi trúa; því þó fjarska mart
sé týnt, þá er þó svo mikið eptir, að það
væri sá fjársjóðr fyrir sögu lands vors, sem
seint mundi tæmdr verða.“
Sýnist Ijóst af þessu að Jón Sigurðsson
hugsaði sér í upphafí, að útgáfan ætti a. m. k.
að ná til 1600.1 handritasafni Jóns Sigurðsson-
ar í Landsbókasafni eru geysimikil drög frá
hans hendi til fornbréfasafns og í JS. 372-373,
4to eru skjöl sem enn bíða prentunar. Jón var
mjög nákvæmur við útgáfuna og voru miklir
inngangar um hvert skjal. Eftir að 1. bindi
lauk, lá útgáfan niðri um skeið, en þá kom að
verkinu. Jón Þorkelsson sem lengst og mest
þokaði því fram, og er hann sá einstaklingur
sem hefur allra manna mest unnið að því að
gera heimildir um sögu Islands á fyrri öldum
aðgengilegar. Um það leyti sem Jón lauk
kandídatsprófí var ákveðið að hann tæki til við
útgáfu íslenzks fornbréfasafns, þar sem Jón
Sigurðsson forseti hafði frá horfíð.
NÚ 16. apríl á þessu ári voru
liðin 140 ár síðan hinn mikli
afreksmaður í þágu ís-
lenskra fræða Jón Þorkels-
son fæddist. Af því tilefni
þykir rétt að kynna störf
hans stuttlega og einkum
reyna að greina nokkuð frá
rannsóknum hans að íslenskri sagnfræði og
kveðskap, en þar vann Jón mikil stórvirki,
ruddi brautir, sem lengi koma til með að halda
nafni hans á lofti.
1. RANNSÓKNIR Á KVEÐSKAP
Arið 1888 kom út í Kaupmannahöfn bókin
Om digtningen pá Island i det 15. og 16. ár-
hundrede er var doktorsritgerð ungs manns,
Jóns Þorkelssonar, sem oft var síðar kallaður
Jón forni eða Fornólfur. Einnig var hann
stundum nefndur Jón Þorkelsson yngri til að-
greiningar frá Jóni Þorkelsssyni rektor
(1822-1904). Hér verða ekki raktar ættir
hans eða sagt frá lífshlaupi fram yfir það
sem við kemur fræðastörfum hans er á
eftir verður getið.
Jón var fæddur árið 1859 í Asum í
Skaftártungu, varð stúdent úr latínuskól-
anum í Reykjavík 1882, sigldi síðan til
Hafnar, lauk kandídatsprófi í norrænum
fræðum frá Hafnarháskóla 1886 og dokt-
orsprófí tveimur árum síðar. Þetta myndi
flestum þykja ærin afrek, en á þessum ár-
um hafði hann einnig skrifað langan þátt
um Björn Jónsson á Skarðsá og gefið út
kvæði Stefáns Ólafssonar í Vallanesi í
tveimur bindum. Við þá útgáfu hafði hann
það verklag að birta allan kveðskap, sem
einhvers staðar var eignaður Stefáni. Er
þarna því margt, sem í raun er ekki eftir
hann. Aftur á móti sýnir útgáfan mikla yf-
irsýn og ótrúlega mikinn kunnugleika á
handritasöfnum.
Doktorsritgerð Jóns var töluverð
nýlunda, því að bókmenntir Islendinga á
síðari öldum höfðu áður verið lítt kunnar.
Reyndar hafði Jón Sigurðsson forseti rutt
brautina með geysimiklum rannsóknum á
handritum í Kaupmannahöfn og söfnun
handrita fjTÍr sjálfan sig og Bókmennta-
félagið. íslenskar bókmenntir voru áður
aðeins taldar vera Eddumar, forn kveð-
skapur og fornsögurnar. Nokkrum árum
eftir að Jón Þorkelsson varði ritgerð sína,
eða 1895, þegar Þorsteinn Gíslason ætlaði
að skrifa um íslenskar bókmenntir síðari
alda til prófs við Hafnarháskóla, fékk
hann það svar frá háskóladeildinni: „þær
hafa nær enga þýðingu fyrir rannsóknir í
málfræði, menningarsögu eða bókmennt-
um Norðurlandaþjóða: þær liggja fyrir ut-
an verksvið vísindanna." (Sjá um Þorstein
bók hans Skáldskapur og stjómmál, sem
kom út 1966, tiivitnun á s. 278.)
Víkjum nú aftur að riti Jóns, Om digtn-
ingen. Á eftir inngangi skiptist það í þrjá
aðalhluta:
I. Trúarleg kvæði fyrir siðaskipti. í
þeim hluta er fjallað um trúarlegan kaþ-
ólskan kveðskap. Sumt af honum lét Jón
prenta síðar, en elsti hluti kvæðanna er
prentaður af Finni Jónssyni prófessor í
hinni miklu útgáfu hans á kveðskap fyrir
1400, Den norsk-islandske skjaldedigtn-
ing, sem út kom 1912-1915. Sem framhald
þeirrar útgáfu hugsaði Jón Helgason, pró-
fessor í Kaupmannahöfn, Islenzk miðalda-
kvæði, sem komu í tveimur bindum mjög
vönduðum á árunum 1936 og 1938, en
varð ekki lokið. Nokkuð af trúarlegum
kveðskap frá því fyrir siðaskipti er þess
vegna enn þá óprentaður, en hann átti að
koma ásamt fleiru í III. bindi af Islensk-
um miðaldakvæðum. Þar má t. a. m. nefna
tvö kvæði, sem Jón Þorkelsson áleit hafa
verið sálma í kaþólsku og kallast Nætlur
og Dæglur. I ritinu Om digtningen er
einnig prentað, en ekki annars staðar, kvæði af
krossinum í Kaldaðarnesi, sem menn höfðu
mikinn átrúnað á, en Gissur biskup Einarsson
lét taka niður árið 1547.
II. Rímur og alþýðukveðskapur.
Langstærsti partur er um elstu rímur, en
margar þeirra eru enn þá óprentaður, sem er
mikill skaði fyrir sögu málfars og bókmennta.
Rímur fyrir 1600 rannsakaði síðar Björn Karel
Þórólfsson í doktorsriti sínu og sagði þar (s.
34), að Jón Þorkelsson hefði tekið allar kunnar
rímur tií umfjöllunar. Orð Björns Karels sýna
mjög glögglega hina miklu yfirsýn Jóns Þor-
kelssonar. Einnig er í þessum hluta nokkuð um
annan alþýðukveðskap: fornkvæði, öðru nafni
sagnadansa, og kvæði sem kölluð hafa verið
sagnakvæði, en af þeim er kunnast Kötlu-
draumur.
III. Nafngreind skáld frá því um það bil
AF JÓNI FORNA ÞORKELSSYNI SEM
EINNIG VAR NEFNDUR FORNÓLFUR
EFTIR EINAR G. PÉTURSSON
Óhætt mun að fullyrða að vart nokkur maður annar
hafi unnið meir að bví að opna fyrir Islendinqum bók-
menntir og sögu þjóðar sinnar en Jón Þorkelsson W
Ekki er hægt að segja að hann hafi að öllu leyti notið
sannmælis og er mól að linni.
Jón Þorkelsson, oft nefndur Jón forni, en Fornólfur var skáldanafn hans.
1400 til 1600. Þar er yfirlit um kunn skáld frá
þessum tíma, en heimildir eru mjög gloppóttar
og misgóðar um skáldin. Margt hefur verið
dregið fram í dagsljósið um þau síðan og ýmis-
Iegt því ljósara en fyrir rúmlega hundrað ár-
um. Því ber alls ekki að neita að Jón Þorkels-
son var stundum um of trúaður á að gamall
kveðskapur væri rétt feðraður í ungum hand-
ritum og benti Jón Helgason oft á það. IV.
bindi ritsins Menn og menntir siðaskiptaaldar-
innar á Islandi hefur undirtitilinn „rithöfund-
ar“ og hafði höfundurinn Páll Eggert Ólason
mikinn stuðning af bókinni Om digtningen er
hann skrifaði það, enda sagði hann um hana í
formála: „var það drjúgt átak í fyrsta áhlaupi."
Við kvæðaútgáfur fékkst Jón oft síðar, gaf
hann t. a. m. út kvæði Bólu-Hjálmars og Gríms
Thomsens. Sjálfur fékkst hann nokkuð við
ljóðagerð og frá hans hendi kom út árið 1923
Vísnakver Fornólfs. Var kverið smekklega út-
gefíð og vakti nokkra athygli. Það var endur-
prentað með viðbótum á aldarafmæli hans 1959
undir heitinu Fornólfskver. Þar skrifaði Þor-
kell Jóhannesson háskólarektor „Formálsorð11
og að auki var endurprentuð grein um Jón
Þorkelsson úr Skírni 1924 eftir Hannes Þor-
steinsson, birt endurminningabrot Jóns og
fleira. Á sjötugsaldri hóf Jón Þorkelsson út-
gáfu á Kvæðasafni eptir íslenzka menn frá
miðöldum og síðari öldum og komu út tvö hefti
frá hans hendi árin 1922 og 1923, en snemma á
árinu 1924 var Jón allur. Sigurður Nordal pró-
fessor gekk frá þriðja og seinasta hefti 1927 og
þar með var útgáfan felld niður. Titilblað
verksins varð: Kvæðasafn eptir nafngreinda ís-
lenzka menn frá miðöld. Um fyrirhugað inni-
hald væntanlegrar útgáfu sagði Sigurður í for-
mála: „Svo var til ætlazt, að í safninu kæmi öll
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. SEPTEMBER 1999