Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Blaðsíða 2
KRISTNIÁ ÍSLANDI
TÚLKUN ÍSLENDIN GABÓKAR
Á KRISTNITÖ KUNNI
Ljósm. Guömundur Ingólfsson/ímynd.
í MIÐALDARITUM ER KRISTNITÖKUNNI LÝST SEM ORRUSTU GÓÐS OG ILLS. HÉR LEGGJA HEIÐIN GOÐMÖGN Á FLÓTTA UNDAN UNDRAMÆTTI KRISTINNAR TRÚAR.
ÞANNIG SÁ MAGNÚS JÓNSSON ATBURÐINN Á ÞINGVÖLLUM FYRIR SÉR OG KEMUR ÞAÐ VEL HEIM OG SAMAN VIÐ TÚLKUN MIÐALDARITA.
íslendingabók varð til í sam-
vinnu heils hóps manna. Af
þeim sökum verður ekki úr því
skorið hvort sú túlkun á
kristnitökunni, sem fram kem-
ur í ritinu, sé til vitnis um pers-
ónuleg viðhorf Ara eða skoðan-
ir allra sem að bókinni stóðu.
Hér verður Ari fróði þó einkum
kallaður til ábyrgðar.
eftir HJALTA HUGASON
Túlkun Ara kemur fram a.m.k.
á þrjá vegu. í fyrsta lagi er
hún falin í beinni frásögu. Þá
kemur hún fram í eyðum eða
þögnum sem óhjákvæmilegt
er að ætla að leynist í sög-
unni. Slíkar eyður geta stafað
af því að Ara skorti vitneskju eða af því að
hann hafnaði upplýsingum sem hann treysti
ekki eða fóllu illa að þeirri mynd sem hann
kaus að draga upp. Slíkar þagnir fela í sér
túlkanir, a.m.k. þegar þær eru gerðar að yf-
irlögðu ráði. Ætla má að eyður af þessu tagi
komi ekki síst fram varðandi aðdraganda
kristnitökunnar. Loks kemur túlkun Ara
fram í endurgerð hans á ræðu Þorgeirs Ljós-
vetningagoða og kristnitökulögunum.
Sú túlkun, sem fram kemur í frásögunni
sjálfri, gengur út frá því að kristnitakan hafi
orðið skyndilega og án umtalsverðs aðdrag-
anda. Þrátt fyrir það er litið svo á að hún hafi
falist í djúptækum hræringum og í raun leitt
til tímabundinnar upplausnar gjörvalls sam-
félagsins. Þögn Ara felst aftur á móti einkum
í því að hann skýrir ekki hvað olli því að
landsmenn náðu saman að nýju. Þar kemur
þó óhjákvæmilega margt til, þ.e. virðing fyr-
ir embætti lögsögumanns; persónulegir
hæfileikar og sannfæringarkraftur Þorgeirs
Ljósvetningagoða; ótti við innanlandsófrið
og sambandsslit við Noreg; samningalipurð
heiðinna og kristinna forystumanna;
háþróaðar hefðir við að setja niður deilur
með málamiðlun; lega Þorgeirs undir feldin-
um og magnþrungin merking hennar eða
einhver blanda allra þessara atriða.
Sagan af legu Þorgeirs undir feldinum
myndar einn af þyngdarpunktum kristni-
tökusögunnar. í henni er því að finna lykil að
túlkun Ara. Fljótt á litið fellur sagan vel að
hlutlægum efnistökum hans. Við frekari at-
hugun kemur þó í ljós að möguleikarnir eru
fleiri en svo. Ef fallist er á að Þorgeir hafi í
raun og veru lagst undir feld er sögnin hluti
af beinni frásögu. Ástæður þess að hann brá
á þetta ráð geta verið margháttaðar. Hann
gat leitað næðis til að hvílast fyrir þá próf-
raun sem fram undan var eða hugleiða inn-
tak laga sinna og efni þeirrar ræðu sem
hlaut að fylgja lagauppsögninni. Þá minnir
háttarlag hans á spásagnaratferli sem þekkt-
ist víða um norðanverða Evrópu. Einkum
falla lýsingar yngri rita vel að þessum að-
ferðum, en þar segir að Þorgeir hafi breitt
feld á eða yfir höfuð sér. Ef sagan er hins
vegar talin skáldskapur virðist nærtækt að
líta á hana sem töf í frásögunni. Svipuðu máli
gegnir um sögnina ef Ari er talinn þegja yfir
samningum sem fram höfðu farið áður en
Þorgeir lagðist undir feldinn. Þar með öðlast
sögubrotið þá sérstöðu að geta bæði afhjúp-
að og dulið mikilvæga atburði. Það getur því
bæði flokkast undir beina frásögu og „þögn“.
Hér verður aðeins litið á sagnstefið út frá
hlutverki þess í frásögunni, en ekki fengist
við sannfræði þess. Ekkert er þó ótrúlegt við
það að Þorgeir hafi legið drjúgan tíma undir
feldi áður en hann tókst á við hlutverk sitt
hvernig sem hann að öðru leyti bjó sig undir
að leysa það og hvað svo sem hann gerði
undir feldinum.
Sagan um feldinn getur gegnt a.m.k.
þremur ólíkum hlutverkum í frásögunni. í
fyrsta lagi eykur hún spennu í sögunni. Ari
byggir upp stígandi með því að láta þingheim
leysa upp samfélag sitt. Hann magnar
spennuna með sögubrotinu af feldinum, en
meðan Þorgeir lá heima í búð sinni beið
þingheimur í ofvæni þess sem verða vildi.
Frásagan nær hástigi í ræðu Þorgeirs. Hníg-
andi hennar hefst svo er þingheimur fellst á
að endurnýja samfélag sitt. Lausn sögunnar
felst loks í því að landsmenn fallast á breytt
lög er fólu í sér kristnitöku.
I öðru lagi brúar sagan bil í atburðarásinni
og gerir Ara kleift að tímasetja einstaka at-
burði eins og honum hentar best. Með því
móti getur hann gert kristnitökuna tákn-
rænni og merkingarþrungnari en ella. Ari
leggur mikla áherslu á að kristnitökumálið
hafi leitt til þess að íslenska samfélagið hafi
liðast í sundur í upphafi þings en verið end-
urnýjað eftir ræðu Þorgeirs. Á myndrænan
hátt má líkja þessum andstæðum við dauða
og upprisu íslensks þjóðfélags. Með feldar-
frásögunni nær Ari að tefja atburðarásina
með þeim hætti að hin nýja eining var annað-
hvort innsigluð á sunnudegi eða á Jónsmessu
(24. júní) eftir því hvenær áætlað er að þeir
Gissur og Hjalti hafi náð til Þingvalla frá
Vestmannaeyjum. Sunnudagur er haldinn til
minningar um upprisu Krists. Það hefur því
augljóst táknrænt gildi að láta endurreisn
eða upprisu íslenska samfélagsins bera að
höndum þann dag vikunnar. Þá var Jóns-
messan mikil kirkjuleg hátíð um daga Ara.
Hagræði Ari atburðum með þeim hætti að
kristnitökuna beri upp á helgan dag, jafnvel
messutíma, er það ótvíræð vísbending um að
hann hafi litið svo á að atburðurinn hafi verið
hluti af helgri sögu, opinberun Guðs eða
íhlutun hans í atburðarás þessa heims.
Loks getur verið að sagan um feldinn lýsi
spásagnaratferli hvort sem Ari taldi sjálfur
að því hefði verið beitt eða ekki. Þá boðar
sagan að vísbending frá heiðnum goðum eða
vættum hafi leitt til þess að kristin trú var
lögfest hér á landi. Þessi skýring kann að
virðast mótsagnarkennd. Svipað minni kem-
ur þó fyrir víðar í kristnitökusögum germ-
anskra þjóða. í íslenskum ritum segir einnig
á nokkrum stöðum frá því að heiðna menn
hafi dreymt fyrir kristnitökunni eða sagt fyr-
ir um hana með öðru móti. Það er hlutlaus-
ara minni en þó náskylt.
Hvort sem Ari notar frásöguna um feldinn
til að byggja upp ógnþrungna spennu, til að
teygja lopann fram á helgi eða til að tengja
kristnitökuna við heiðið goðsvar er niður-
staðan ávallt sú sama: Ari túlkar atburðinn á
trúarlegan hátt þrátt fyrir hlutlaust yfir-
bragð og veraldlegan stíl frásögunnar. Slík
túlkun samræmist vel þeim undirtónum sem
koma fram í ræðu Þorgeirs á Lögbergi.
Hvaða hlutverk sem Ari ætlar sögunni
kemur vel til greina að hann noti hana auk
þess til að dylja samningaumleitanir sem
honum var kunnugt um en hann kaus að
þe£)a yfir. Virðist jafnvel örla á slíkum
samningum eða málamiðlun í ræðu Þorgeirs
þar sem segir að „miðlað skuli svo málum“
milli hinna andstæðu fylkinga að báðar nái
nokkru af baráttumálum sínum fram. Slík
dulin saga skýrir hins vegar best hvernig
bardaga var afstýrt í upphafi þings og hvers
vegna Síðu-Hallur og Þorgeir Ljósvetninga-
goði gerðu hið óvænta samkomulag sitt, sem
og hvern hlut Ari ætlar Þorgeiri, heiðnum
lögsögumanni, við lausn kristnitökumálsins.
Hvort sem Ari álítur að kristni hafi komist
Hrelldust kalda vatnið Kraftaverk kristnitöku Trúboð Þangbrands
í Kristni sögu segir að þingmenn hafi verið skírðir á leið heim,
Norðlendingar og Sunnlendingar í Reykjalaug (Vigðuiaug) í
Laugardal en flestir Vestlendingar í Reykjalaug í Lundar-
reykjadal. Ólafs saga Tryggvasonar hin mesta segir aftur á
móti að gjörvallur þingheimur hafi verið prímsigndur og margir
auk þess verið skírðir. Hins vegar hafi ekki verið mögulegt að
skíra alla þar sem Norðlendingum og Austfirðingum hafi hrosið
hugur við að fara í kalt vatn.
Kristni á íslandi, 1. bindi, bls. 100.
í yngri miðaldaritum að Heimskringlu undanskilinni, er kristni-
takan túlkuð á kirkjulegan, guðfræðilegan eða trúariegan hátt
og því litið á hana sem kraftaverk. Má raunar enn finna ýmis
merki um slíka túlkun þótt nú sé oftar rætt um að kristnitakan
á íslandi hafi verið einstök í sinnl röð en að hún hafi verið yfir-
náttúrleg í eiginlegum skilningi. Hln trúarlega túlkun miðalda-
höfunda kemur fram í því að krlstnitakan í heild, eða einstakir
þættir hennar, er skýrð sem guðleg íhlutun.
Kristni á íslandi, í. bindi, bls. 117.
Um trúboðsaðferðir Þangbrands er lítið vitað. Sögur um hann
benda þó til þess að hann hafi einkum beitt trúboði í verki auk
þeirra trúboðspredikana sem hann hefur eflaust flutt. Engar
forsendur voru aftur á móti fyrir trúboði með valdi hér um slóð-
ir. Til þess var Noregskonungur of fjarlægur og ekkert innlent
miðstjórnarafl fyrir hendl sem beitt gat sér fyrir málstað kristn-
innar af svo miklum þunga.
Kristnl á (slandi, 1. bindl, bls. 140.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000