Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.2000, Blaðsíða 16

-4
TÁKN TIL DÝRÐAR DROTTNI
Jón Þórarinsson tónskóld hefur um nokkurra óra skeið
unnið að ritun tónlistarsögu íslendinga. Hann segir
merkar heimildir til um það að íslendingar hafi bæði
lært að lesa bókstafi og nótur fró kristnitöku og hér
hafi nóturverið ritaðaró kólfskinn engu síðuren
bókmenntir. SÚSANNA SVAVARSDÓniR ræddi
viðJón um heimildir, menningartengsl íslendinga
við meginland Evrópu og varðveislu þeirra
handrita sem fjalla um tónmenntir.
ft pmtíi ■ • —SL. ' tn Itgt ttmttm ö Gtoua ptóat-
1 ' —atJ siti umt tttfttiué Glana pam»fi I fmm « 1 í-» »■ » *■*■ — ' §la tfiantai íátttto: fiott nar ai T' *■ * • ■ \ 3 T—*--■■%■> »« «■■-
® uo t fpmtm fanito: fiair ctaf m pau ■ . v. -m-*-r •»—■»»■» ; imapio t matr^ ftmpo: * œ (isula
apui tjúr * fcmptn t m firnift finilo
r i'±i~ f'.z-rr* » » qtttdamRrattiTniJmat- tö" f - »: , . y5 3 tmttffittt'Haitutaf&Iiöa »ái : fv— Vo- ~
I C oufrffio- ú mm-utuQimns * vr - ; tt' 'iki mm 4
í =ssz£=r~--y' - r 1 :• 3 cnfiaatr- Jhitumm* ”; :!%.•* . B'" 1**——s—■——■#» —-— X atf öatrnif (jiftai!!t»aa«tfasar rr
■ Stsafiac:::.:.—~r —. ■uauj. lupat comtao raia ■ ■» j""—-** **■•—*• .., . .. — _ wMtgaK s titíhaa m te6aa m
■ . ETia jtaufi: sasm aaaao flttaas fc. m -:r “ r-' m íZ... . stsaB zst, i 6ír í tom * t- -> ■"•"■- --
ífea öteaa p«tu t &«> ífiMæa
.**—^
forntn: ftatr narmpannpio t trnnf
‘ t-mfeiito fcmlKimtvdumt
^»»»*»»»»»' »»»►»»* *»»»»•
•:bi---—~r:£®r

; jíKTia ítmla fauío:ú duiœ «w.
'< p--
fajficas iiiiíiwí
r -n- ,—- i“* *r~4*
íwíiium ftlttna
'; V. ., ' •1 *~r ..
t ptoíbiö aa»: obts ttnanaatf
, , * »--------------« »—
mmacaUm m uw: «ib mníui œiató qrn íjafattaar m t» ■ S!»
,
Nótna- og textahandrit.
Morgunblaðið/Golli
¥
MIKIL er sú orka, þraut-
seigja, vitsmunir og
þekking sem lögð hef-
ur verið í að kanna og
vinna úr heimildum
um sögu og menningu
íslendinga á fyrri öld-
um. Mikill fjöldi fræði-
manna, innlendra og erlendra, hefur lagt þar
hönd á plóg og skilað ærnu dagsverki,“ sagði
Jón Þórarinsson í upphaíi erindis sem hann
flutti í Skálholtskirkju þann 8. júlí síðastliðinn.
Erindið fjallaði um tónlist í fomum handritum
k>g kom þar ýmislegt í ljós sem við bókmennta-
og sagnaþjóðin höfum látið fram hjá okkur
fara - og eins og Jón segir, þá er tónlistin einn
þáttur fræðanna sem hefur lengst af orðið til-
finnanlega út undan.
Tónmenntin á jafn langa
sögu og ritlistin hér á landi
„Það hefur að mestu verið litið fram hjá tón-
mennt þjóðarinnar á liðnum öldum,“ segir Jón.
„Þetta er nú að breytast, tómlætið er á undan-
haldi og áhuginn að vakna, enda á tónmenntin
sér að minnsta kosti jafn langa sögu hér á landi
og ritlistin og um ýmsa þætti hennar má finna
merkar heimildir, bæði í handritum og jafnvel í
prentuðum ritum. Heimildimar eru að vísu
nokkuð einhæfar, þar sem þær varða nær ein-
| göngu trúarlega tónlist, en sömu sögu er að
| öegja frá öðrum löndum. Það er tónlist
1 kirkjunnar-ogþákonungaþarsemþaðávið-
i sem sagan er af. Af þeirri tónlist sem alþýða
manna hefúr haft sér til afþreyingar segir yfir-
leitt fátt.“
Jón hefur síðustu ár verið á starfssamningi
við menntamálaráðuneytið við að koma saman
tónlistarsögu. „Til þess að undirbúa mig hef ég
reynt að skapa mér eins heillega mynd og unnt
) er af tónlistarmenningu íslendinga í þúsund
ár,“ segir hann. „Almennt hefur verið litið svo
i á að tónmenning hefjist ekki hér á landi fyrr en
1840, þegar Pétur Guðjónsson kom með fyrsta
ptrgelið í Dómkirkjuna.“
Heimsborgarar ó þjóðveldisöld
Jón segist ekki hafa vitað annað þegar hann
hóf að vinna að tónlistarsögunni en að rétt væri
að hér hefði hún hafist 1840. Hann taldi sig þó
þurfa að skrifa inngang að henni um tónlistina
fram að því ári. „En eftir því sem ég fór að
kynnast elsta efninu meira sá ég að það átti
skilið miklu meiri umfjöllun en svo að hún
kæmist fyrir í inngangi. í ritinu verða því kafl-
ar um tónlist í kaþólskunni og síðan um tónlist
, eftir siðaskipti.
! Að því er tekur til kaþólska tímans hef ég
komist að þeirri niðurstöðu, umbúðalaust, að
íslendingar á þjóðveldisöld hafi verið meiri
heimsborgarar og í nánari og beinni tengslum
við hámenningu meginlandsins en nokkum
tímann síðar - þar til nú á síðustu áratugum.“
4 Á hverju merkirðu það?
„Þeir Islendingar sem hlutu skólamenntun
sóttu hana til Þýskalands, Englands og jafnvel
Frakklands og þegar þeir komu heim og stofn-
1 uðu sína eigin skóla var það eftir þessum fyrir-
myndum, það er að segja þeim bestu sem til
voru. Síðan er það mjög sláandi staðreynd að
allir þeir fræðimenn sem hafa grúskað í fom-
j um handritasöfnum hafa litið fram hjá því að
þar er að finna mjög miklar og ítarlegar upp-
lýsingar um það, til að mynda, hve margar
kirkjur um allt land hafa verið vel búnar að
messu- og tíðasöngbókum þegar á fyrstu öld-
um kristninnar, hve miklu hefur verið til þess
kostað og stórmannlega að málum staðið. Um
j þetta má lesa í máldögum kirkna og klaustra í
Islensku fombréfasafni."
i Mildum fjármunum varið í kirkjur
„Flestar kirkjur á landinu, sem vora hátt á
, fjórða hundrað á 13. öld, áttu einhverjar söng-
bækur auk þeirra bóka sem prestar áttu sjálfir
og í eigu sumra höfuðkirkna skiptu þær tug-
um. Allt voru þetta skinnbækur og af leifum
' þeirra sem enn eru til má sjá að sumar þeirra
voru mjög stórar í broti, fagurlega skreyttar
og afar vandaðar að allri gerð. Til bókakaupa
og bókagerðar hefur verið varið gífulegum
fjármunum á fyrstu öldum kristninnar eins og
raunar líka í annan búnað til kristnihalds í
landinu svo sem kirkjusmíði, messuskrúða og
kirkjumuni ýmislega.
, Sem dæmi um þetta má lesa í fýrstu viðbót-
ifnni við Reykjaholtsmáldaga að þegar Snorri
Sturluson tók við staðarforráðum í Reykholti
um 1206 var eign Reykholtskirkju „í bókum og
messufötum og kirkjuskrúði“ metin á 60
hundruð á landsvísu, sem hefur svarað til and-
virðis eins höfuðbóls eða tveggja til þriggja
góðra bújarða."
„En þótt Reykholt hafi verið mikill staður
var hann ekkert meiri en margir aðrir í land-
inu. Þessar heimildir bera þess merki að allt
frá þjóðveldisöld og þar til fór að halla undir
fæti á 14. öld hafi ríkt hér mikil velmegun. Þeir
menn sem vora fulltrúar hámenningarinnar
vora stórauðugir. Þeir settu líka metnað sinn í
kirkjubyggingar vegna þess að þeir hlutu eins
mörg rúm í himnaríki og rúmuðust í kirkjunni
- en þetta vora allt bændakirkjur í fyrstunni
nema Þingvallakirkja.“ „Þessar kirkjur
bjuggu þeir vel í skrúða og bókum. Söngbæk-
urnar voru sérstaklega mikil nauðsyn, því
kaþólski ldrkjusöngurinn er - og heftir alltaf
verið - margbrotinn. Til þess að geta flutt
hann sómasamlega voru bækumar brýn nauð-
syn, sem og að kunna að lesa bækumar auð-
vitað.“
Voru þá íslendingar á þjóðveldisöld há-
menntaðir heimsmenn en ekki þeir ræningjar
og ribbaldar sem réðust í víking og við höfum
alltaf trúað að hefðu byggt landið?
„Hér var að minnsta kosti mikið af hámennt-
uðum mönnum. ísleifur Gissurarson er sá
fyrsti sem fer í skólagöngu á meginlandinu.
Gissur hvíti hafði hann með sér til Hereford á
Saxlandi í byijun 11. aldar. Þar lagði hann
stund á það sem kallað er í biskupasögum
„smásveinanám" sem þýðir að hann hefur ekki
bara lært að lesa heldur hefur hann einnig lært
að lesa nótur og latínu. Síðar fór Gissur sonur
hans í skóla á sömu slóðum.
Þorlákur helgi fór til Englands og Páll Jóns-
son, systursonur hans, fór líka þangað. Sæ-
mundur fróði fór til Frakklands.“
Elcki á hjáleigum menningarinnar
„Þessir menn vora ekkert á hjáleigum
menningarinnar. Þeir vora í höfuðstöðvunum
sjálfum, þar sem þeir unnu og drukku þetta
beint í æð - eins og nú er tekið til orða. Það
sem ég hef verið að kanna snýr fyrst og fremst
að tónlistinni en mér þætti ekki mikið, þegar
liggur fyrir hvað þessi tengsl eru í rauninni
sterk, að vitneskjan um það kynni að varpa
Ijósi á önnur menningartengsl."
Jón segir fyrstu söngbækurnar á íslandi
hafa verið fluttar inn, eflaust frá Þýskalandi og
Englandi, þar sem hinir fýrstu lærðu íslend-
ingar hlutu menntun sína. Áður en langt um
leið hafi verið farið að afrita þær hér á landi og
að því hafi verið unnið í Skálholti, norður á
Hólum, í klaustram og sjálfsagt víðar. Vitað sé
um nafnkennda íslenska menn sem skrifuðu
slíkar bækur af mikilli kunnáttu og listfengi.
„íslendingar munu hafa lært hvort tveggja
jafnsnemma, að draga til stafs og syngja eftir
þeim nótnatáknum sem voru í notkun á megin-
landi álfunnar og í Englandi um árið 1000,“
segir Jón. „Þeir voru fljótir að tíleinka sér rit-
listina, yfn-færðu hana á móðurmál sitt og
skópu bókmenntir sem enn í dag era eitt helsta
menningarafrek þjóðarinnar í meira en 1100
ár. Það má með réttu dást að frjálslyndi og
fróðleiksást þeirra kristnu manna sem beittu
þessari kunnáttu sinni til að forða frá
gleymsku Eddukvæðum og öðrum heiðnum
fræðum sem andleg móðir þeirra, kirkjan,
hlaut að telja einskis virði eða verra en það.
Einnig má þakka víðsýni þeirra kirkjuhöfð-
ingja sem létu slíkt viðgangast undir handar-
jaðri sínum.“
Frá naumum að kóralnótum
„Nótnatáknin, naumur svonefndar, vora
miklu ófullkomnari en stafrófið. Þær sýndu
einstaka tóna eða einfóld tónasambönd,
sveigju laglínunnar upp eða niður, en ekki
stöðu lagsins í tónstiganum, tónhæð né tónbil,
né heldur innbyrðist afstöðu þeirra tónmynda
sem þær táknuðu.
Á fyrri hluta 11. aldar var farið að setja
naumurnar á nótnastreng. Upp úr því þróuð-
ust svonefndar kóralnótur, sem enn era notað-
ar í messu- og tíðasöng kaþólsku kirkjunnar.
Þegar líður að lokum 12. aldarinnar hefur
nótnastrengurinn unnið sér nokkuð öraggan
sess. Nær öll íslensk handrit sem varðveist
hafa úr kaþólsku era með kóralnótum. En í
máldögum kirkna frá 13. og 14. öld era oft
nefndar bækur sem sagðar era „fomar“ og
þarf vart að fara í grafgötur um að þær eru
með hinum fomu nótnatáknum, naumunum.
Því miður auðnaðist íslendingum ekki, svo
að séð verði, að skrásetja lög sem eflaust voru
sungin við Eddukvæði á sama hátt og kvæðin
sjálf. Svo er helst að sjá sem nótumar hafi ver-
ið taldar heilög tákn sem aðeins mátti nota
Guði til dýrðar og helgum mönnum, og hefur
það viðhorf líklega verið ríkjandi allt fram á 19.
öld. Þetta virðist blasa við þegar haft er í huga
að langmest af því sem ort hafði verið á íslandi
allt frá miðöldum, var í raun söngtextar; það er
að segja sagnadansar, rímur, vikivakakvæði og
svo sálmar og trúarljóð, eftir að komið var
fram yfír siðaskipti.
Um allt þetta er vitað að það var sungið eða
kveðið en aðeins sálmalögin komust á blað. I
handritum frá kaþólskri tíð er ekki aðrar nótur
að finna, svo að mér sé kunnugt, en við róm-
versk-kaþólskan messu- og tíðasöng. í hand-
ritum frá 17. og 18. öld era mörg hundrað laga,
nær allt sálmalög. Eina undantekningin sem
ég veit um er í lagasafninu Melódía frá miðri
17. öld, sem hefur að geyma talsvert á þriðja
hundrað lög. Þar era um tuttugu lög við dans-
kvæði og afmorsvísur sem skotið er inn í safnið
með ósk um að „lesarinn eður söngvarinn láti
sig ei hneyksla," eins og þar segir, rétt eins og
verið sé að biðjast afsökunár á því.“
Lítið breyst í kaþólska messusöngnum
„Þegar íslendingar tóku kristna trú hafði
kirkjusöngurinn að mestu fengið á sig það
form sem hann heldur enn í dag. Það er oft
gaman að bera saman 7-8 hundrað ára gömul
íslensk skinnblöð og rómverskan grallara frá
miðri 20. öld og sjá hve lítið hefur breyst, ef
nokkuð, bæði í nótum og texta.
Þessi söngur er allur á latínu og mjög marg-
breytilegur eftir tímum kirkjuársins og messu-
dögum dýrlinga. En að baki liggur tónfræði
miðalda með öllum sínum táknrænu tengslum
við heilaga ritningu og heimspeki síns tíma.
íslenska Hómilíubókin er sögð vera rituð
um 1200 og hefur hún verið talin elsta heillega
íslenska handritið en flestir eða allir era á einu
máli um að efnið muni vera enn eldra að meg-
instofni. Á henni má sjá að hér hefur á 12. öld
verið hugsað, talað og ritað á íslensku um tón-
fræði miðalda með sama hætti og gert var á
menntasetram meginlandsins á sama tíma.“
Hnignunartímar og tilskipun konungs
En strax á 14. öld byijar lífsbaráttan að
harðna og það kom niður á þessari blómlegu
tónlistarmenningu. Hér ganga yfir harðæri og
plágur og þegar kom að siðaskiptunum hafði
þjóðin lítið þrek til að beijast gegn konungs-
boði um að hér skyldi skipt um trúarbrögð.
„Með siðaskiptunum vora hinar dýrmætu
söngbækur kirknanna með einu konungsboði
gerðar einskis verðar eða verra en það,“ segir
Jón, „og sums staðar vora þær að sögn
brenndar á báli. Aðrar lentu á flækingi, jafnvel
bækur sjálfs biskupsstólsins í Skálholti. Það er
alger tilviljun hvað hefur varðveist úr þessum
bókum. Ástandið hér byrjaði að breytast þegar
harðnaði í ári og svo þegar við voram komin
1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 22. JÚLÍ 2000