Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.2000, Blaðsíða 4

ÞJONN ÞEIRRA
SVARIAUSU
EFTIR GUNNAR KRISTJÁNSSON
Hver er Snæfríður? Er hún fulltrúi norræns
heiðindóms og íslenskrar ólfatrúar? Hvorttveggja ó
sér nokkrar forsendur í textanum, í (: >eim dæmum sem
hér eru tekin. Annars vegar er • hún í huga
Arnasar „ódauðleg í fornsögunum" en \ íins vegar
tekur gráklædda sýknaða konan á Þingvöllum hana
fyrir álfkonu. Samkvæmt orðum Jóns Hreggviðssonar
er hún „klædd eins og álfkonan hefur alltaf verið
klædd á íslandi7/.
SKÁLHOLT er eitt meginsögu-
svið íslandsklukkunnar. Þar
glímir SnæMður við flóknar
tilfinningar sínar, þar tekst
hún á við ást sína til Magn-
úsar Sigurðssonar og Arnasar
Arnæusar og þar verst hún
vonbiðli sínum Sigurði dóm-
kirkjupresti fimlega. En þar gerist margt
fleira, meðal annars fara þar fram umræður
um kirkjumál, þar ræða menn trú og lífs-
skoðun. í Skálholti hitna tilfinningar þegar
vikið er að kirkjumálum, það á ekki síst við
um þá sem höfðu litlar mætur á Marteini
Lúther en þeim mun meiri á páfanum í Róm.
Það á við um höfuðpersónu sögunnar Arnas
Arnæus sem að því leytinu til minnir ekki
lítið á höfundinn sjálfan, Halldór Laxness.
„Stundum getur manni fundist Marteinn
Lúter hafa verið skrýtilegur afdalakail... “
segir hinn hógværi heimsmaður Arnas Ar-
næus þar á sjálfu biskupssetrinu. Hjarta
hans slær ekki fyrir Martein Lúther svo
mikið er víst. Miklu frekar fyrir páfann eins
og síðar kemur einnig í ljós, meðal annars í
samtali hans og Hamborgarmanna í hinni
miklu borg Kaupmannahöfn. Þar lætur Arn-
as þá skoðun í ljós að Danakonungar hafi
látið útþurrka íslensku kirkjuna sem verald-
legt vald og afmá hana sem siðferðisvald en í
staðinn innleitt svonefnda Lutheri villu. Það
má orða það eins og Peter Hallberg sem
segir að Arnas hallist einnig á sveif með
páfaveldinu gegn hinu lútherska konung-
dæmi af séríslenskum ástæðum og komi því
fram sem málsvari kaþólskunnar gegn lúth-
erskunni.
Ekki er fráleitt að gera því skóna að svip-
uðu máli gegni um Snæfríði, sbr. samtöl
hennar við dómkirkjuprestinn og afgerandi
virðingarleysi hennar fyrir trú hans bæði í
Skálholti og í Bræðratungu.
Hún átti þess hins vegar ekki kost að fara
til Rómar eins og hinn mikli heimsmaður
sem lagði leið sína suður og var svo heppinn
að lenda þar á júbílári. I Skálholti fær hann
tækifæri til að lýsa þeirri ferð og öllu því
uppistandi sem einkenndi borgina eilífu á
þessu fagnaðarári. Einhverju sinni er hann á
göngu um borgina og lendir þá inni í miðjum
hópi pflagríma sem eru komnir hvaðanæva
að eins og sjá má af búnaði þeirra og gripum
sem þeir hafa með sér, m.a. bera þeir vernd-
ardýrling síns greifadæmis. Hver um sig ber
einnig eftirmynd af þeirri maríumynd sem
er í höfuðkirkjunni heima fyrir og eru mynd-
irnar hver annarri ólíkar; það á við, segir
Arnas Arnæus, hvort sem er um „lögunina á
Jesúbútnum eða litinn á hempu hennai*1.
Liturinn á hempu hennar fer ekki fram
hjá víðreistum manni sem hefur rýnt í hand-
rit og bækur seint og snemma, svo þekktur
er hinn blái litur Maríu. Sérkenni Mar-
íumyndanna og madonnumyndanna hefur
verið margvíslegt og áhugavert hinum
glögga fræðimanni og kannski ekki aðeins
fræðimanni heldur einnig trúmanni.
Skyldi Arnas ekki hafa spáð í litinn á
hempu Snæfríðar, meginkvenpersónu ís-
landsklukkunnar?
Fyrsta lýsing á Snæfríði er í 3. kafla ís-
landsklukkunnar þegar hún gengur inn í
hreysið að Rein á eftir biskupsfrúnni systur
sinni og biskupi: „í spor hennar gekk önnur
kona mjög úng. Hún var að því leyti ljóðræn
ímynd hinnar fyrrí sem hún hafði færra
reynt þeirra hluta sem gera konu, berhöfðuð
og lýsti af slegnu hárinu. Sveigjan í grönn-
um iíkamanum var barnslega mjúk, augun
jafn óveraldleg og himinbláminn. Hún hafði
enn aðeins þegið fegurð hlutanna en ekki
gagn, og því var bros hennar óskylt mensku
lífí sem hún trað inní þetta hús. Hempan
hennar var índígóblá með silfurspaung um
hálsmálið og tekin saman ofarlega í mittið,
og hún hélt henni uppum sig nettfíngruð, í
rauðum brugðnum sokkum utanyfír skón-
um.“
Löngu síðar rifjar Arnas upp ferðina til
bóndans á Rein forðum með þessum orðum
og hann hefur ekki gleymt litnum á kápunni:
„Pú varst / blárri kápu og reiðst á undan, og
vindurinn blés í lokkum þínum, og ég sá að
hér fór enn sú kona sem hetjur guldu líf sitt,
ódauðleg í fomsögunum."
Og hvernig var hún búin í Kaupmanna-
höfn þegar hún ræðir við Gullinló og er mik-
ið niðri fyrir: „Gerið svovel, hirðið silfur
minna formæðra - og hér losaði hún úr háls-
máli sínu silfurmenið, og það féll frá henni
hempan svarta, og hún var bláklædd með
gullband um sig miðja ..."
Það leynir sér ekld samkvæmt þessum til-
vitnunum að hér fer bláklædd kona. Og
þannig rekur hver lýsingin aðra bókina á
enda, Snæfríður er ævinlega bláklædd,
stundum í svartri kápu utan yfir. Hempan
hennar er stundum gömul og þreytuleg og
undirstrikar hugarástand eigandans. Þannig
gengur hún heim túnið í Bræðratungu eftir
að Magnús bóndi hennar hefur selt hana
„klædd gamalli blárri hempu".
Á Þingvöllum hittir Snæfríður þrjár konur
sem hún þekkir ekki, þær hafa allar verið
sýknaðar af brotum sínum, hér er Snæfríður
ekki lengur tignarkonan sem er nánast yfir
það hafin að ganga inn í hið skelfilega hús að
Rein heldur leitar hún samfélags meðal
hinna umkomulausu. „Konan rétti úr sér og
horfði á hana, virti fyrir sér hempu hennar,
sortulitaða, efnismikla úr góðu vaðmáli, gekk
alveg að henni og lyfti hempuskautunum og
sá hún var innanundir í blárri samfellu úr
útlendum dúki, og silfurbelti með laungum
sprota; og hafði á fótum enska bóta sem
voru reyndar orðnir forungir (sic) en mundu
samt standa sín tvö þrjú hundruðin í jörð.
Síðan virti hún fyrir sér andlit hennar og
augu. Þú munt vera álfkona, sagði sú gráa.
Ég er þreytt, sagði hin ókunna."
Síðast en ekki síst er það enginn annar en
Jón Hreggviðsson sem lýsir Snæfríði og fer
þá á kostum, ekki aðeins fyrir þær sakir að
hann lýsir henni í skáldlegu máli heldur slær
Jón Hreggviðsson hér þann streng sem sker
sig úr í þessari miklu hljómkviðu. Snæfríður
er í hans máli klædd ejns og álfkonan hefur
alltaf verið klædd á íslandi en hún hefur
verk að vinna sem óvíst er að einkenni álf-
konur. Hún er vissulega rík í óeiginlegum
skilningi en hún er samt tilbúin til samlíð-
unar með svörtum morðhundi.
„En ríkust er hún samt þann dag sem alt
hefur verið dæmt af henni og morðínginn
Jón Hreggviðsson kastar til hennar spesíu
þar sem hún situr við götuna. Hvurnin búin?
Með gullband um sig miðja þar rauður log-
inn brann, kona góð. Hún er klædd eins og
álfkonan hefur altaf verið klædd á íslandi.
Hún kemur bláklædd í gulli og silfri þángað
sem einn svartur morðhundur liggur barin.
Og þó var hún best klædd þegar búið var að
færa hana í grodda og stórgubb af hús-
gángsstelpum og hórkonum, og horfði á Jón
Hreggviðsson þeim augum, sem munu ríkja
yfir Islandi þann dag sem afgángurinn af
veröldinni er fallinn á sínum illverkum.“
Hver er Snæfríður? Er hún fulltrúi nor-
ræns heiðindóms og íslenskrar álfatrúar?
Hvort tveggja á sér nokkrar forsendur í
textanum, í þeim dæmum sem tekin hafa
verið. Annars vegar er hún í huga Arnasar
„ódauðleg í fornsögunum“ en hins vegar tek-
ur gráklædda sýknaða konan á Þingvöllum
hana fyrir álfkonu. Samkvæmt orðum Jóns
Hreggviðssonar er hún „klædd eins og álf-
konan hefur altaf verið klædd á íslandf'.
Eiríkur Jónsson hefur ákveðna skoðun á
þessu efni í bókinni Rætur íslandsklukk-
unnar. Hann segir Snæfríði vera „klassískfaj
kvenmynd af heiðinni rót: hvorttveggja í
senn af heimi ævintýrs og hetjusögu“. Svip-
að er að segja um túlkun Peters Hallberg
sem segir Jón, Snæfríði og Arnas, höfuðper-
sónur verksins „ekki aðeins furðu ósnortin
af kristinni trú á sautjándu öld, þessa rétt-
trúnaðar tímabils" heldur séu þau „einnig
laus við sérstakt kristið siðgæði.“ Og hann
undirstrikar viðhorf sitt með því að halda
því fram að lífsskoðun Jóns Hreggviðssonar,
Snæfríðar og Árna sé „frekar í ætt við forn-
norræna öriagatrú en kristindóminn.“ í orð-
um hans felst einfaldlega að fornnorræn ör-
lagatrú sé andstæð kristindómi.
Röksemdafærsla Hallbergs er afar rýr um
lífsskoðun þriggja höfuðpersóna verksins.
Enda er niðurstaða hans að lokinni umfjöll-
un þessi: „Máski ber þó frekar að taka slíkt
tal sem skáldamál en vitnisburð um raun-
verulega goða- og örlagatrú hjá Arnasi.“
Áherslan á örlög í bókinni þarf engan veginn
að merkja trú á neitt yfirnáttúrulegt heldur
skynsamlega afstöðu til sögunnar: var auð-
velt að breyta Magnúsi, var það auðvelt mál
að breyta einu og öðru í gangi sögunnar yf-
irleitt? Þarf nokkra örlagatrú til að horfast í
augu við óhjákvæmilega framvindu mála?
Var Jesús örlagatrúar þegar hann gekk inn í
grasgarðinn?
Hvað er átt við með hinni ódauðlegu konu
úr fornsögunum og hvað er átt við með því
að Snæfríður sé ímynd íslenskrar álfkonu?
Er þetta allt og sumt sem um Snæfríði er að
segja?
Fyrst liggur þá fyrir að spyrja um forn-
sögurnar. Fornsögurnar eða Islendingasög-
umar ná yfir talsvert umfangsmiklar bók-
menntir og kvenímynd þeirra bókmennta er
þar að auki talsvert viðamikið efni og vafa-
samt að líta á hugmyndafræði þeirra sem
sérstaka heimild um heiðindóm. Því væri
kannski fyrst áhugavert að spyrja hvað forn-
sögumar hafi verið í vitund skáldsins? Vom
það heiðnar bókmenntir þar sem fram kem-
ur einhver sértæk heiðin lífsskoðun og ein-
hver sértæk heiðin mynd konunnar? Þar
koma margar konur við sögu, meðal annars
Auður djúpúðga sem er ein þeirra kvenna
sem upp úr standa en var fulltrúi kristinna
lífsviðhorfa, hvað um Bergþóru eiginkonu
Njáls sem var einn helsti frumkvöðull
kristnitökunnar? Skoða mætti umfjöllun
fornsagna okkar um margar konur í þessu
samhengi en til þess vinnst ekki tími að
þessu sinni. Spyrja mætti hins vegar hvort
fornbókmenntir okkar hafi ekki að skilningi
skáldsins öðru fremur verið afrakstur róm-
versk-kaþólskrar háspeki á miðöldum og
vitnisburður um það skapandi bókmennta-
starf sem fram fór í klaustninum.
Og hvað er svo álfkona? í íslenskum þjóð-
háttum Jónasar frá Hrafnagili er að finna
nokkrar upplýsingar um huldufólk og álf-
konur og þar er liturinn á hempu þeirra ekki
nefndur. I Þjóðsögum Jóns Árnasonar er
hins vegar minnst á bláklæddar huldukonur
eða álfkonur í einstaka sögu. Það er áhuga-
verð trúfræðileg spurning hversu kristin
þjóðtrúin var að þessu leyti, nú eru álfar og
huldufólk svo sem afkomendur Adams og
stundum þeirra beggja Adams og Evu. Ýms-
ar spumingar vakna hins vegar þegar spurt
er um siðfræði álfanna, og þá í því samhengi
hvort siðfræði og breytni Snæfríðar er í ein-
hverju samræmi við siðfræði huldufólksins,
ég tel að svo sé ekki. Ástæðulaust er samt
að telja að hugmyndin um íslenska álfkonu
hafi ekki hvarflað að skáldinu þegar bókin
var skrifuð. Ólafur reið með björgum fram
kemur upp í hugann, Sankti María sé með
oss, segir reyndar í því kvæði.
Liturinn á hempu Snæfríðar hefur greini-
lega hlutverki að gegna í sögunni. Og leiðir
hugann einmitt að Sankti Maríu, frá hemp-
unni að konunni í hempunni. Hvernig er sú
kona? Þá kemur í ljós að hún verður trauðla
skilin frá Arnasi þegar svara er leitað við
spurningunni. Víkjum stuttlega að Arnasi.
Hinn mikli baráttumaður fyrir réttlætinu,
Don Kíkóti hinna æðstu gilda í veröld
mannsins, Arnas Arnæus, er mörgum ráð-
gáta. Hvað er þessi maður að skipta sér af
hinu veraldlega réttlæti? Það er því engin
furða að biskupsfrúin spyrji systur sína al-
vöruþrungin þegar þær sitja að tali í Skál-
holti: „Veist þú hver maður Arnas Amæus
er, systir?“ Og hún hnykkir á með þessum
orðum: „Hann segist vera svaramaður
skálka og yfírvaldsins ákærari... “ „Sá maður
sem kemur að brjóta niður þann skikk og
skipan sem hefur híngaðtil forðað voru arma
fólki frá því að gerast útileguþjófar og
brennumenn í einum hóp, og innsiglar mjöl
og tóbak aImúgans og vefeingir reislur og
pundara okkar góðu kaupmanna, sem leggja
svo mikið á sig að sigla yfír það vilta haf, -
hvað á að kalla slíkan mann?‘
Hvað á að kalla slíkan mann? Hvaða lífs-
skoðun ýtir honum út á svo háskalega braut
að berjast fyrir rétti hins smáa?
Það er ekki fyrr en undir lok verksins í
samtali Snæfríðar og Arnasar í Kaupmanna-
höfn að við sjáum glytta í svarið, þau orð
gætu verið kjarni málsins í þessari umfjöll-
un:
„... Seinast þegar ég sá þig var ég betlari
á Þíngvöllum við Öxará.
Eg var þjónn þeirra svarlausu, sagði hann.
Ég sá hvar þú sast utan við götuna -
- í tötrum þeirra sem þú hafðir uppreist,
bætti hún við.
Hann sagði dimt, án þess að líta upp, og
altaðþví annarshugar einsog hann hefði upp
fyrir sér gamalt viðlag:
Hvar eru þeir lágu sem ég vildi hækka?
Þeir eru lægri en nokkrusinni. Og þeir svar-
lausu sem ég vildi forsvara? Jafnvel þeirra
andvörp heyrast ekki meir.“
Viðlagið, sem svo er nefnt í þessum orð-
um, og er eins konar svanatvísöngur þeirra
Arnasar og Snæfríðar, er eitt þekktasta við-
lag hinnar helgu bókar, Magnificat, Lof-
söngur barnshafandi stúlku og jafnframt eitt
beinskeyttasta byltingarljóð Biblíunnar ef
ekki allra bókmennta:
-46- Og María sagði: Önd mín miklar
Drottin,
-47- og andi minn gleðst í Guði, frelsara
mínum.
-48- Því að hann hefur litið til ambáttar
sinnar í smæð hennar, héðan af munu all-
ar kynslóðir mig sæla segja.
-49- Því að mikla hluti hefur hinn voldugi
við mig gjört, og heilagt er nafn hans.
-50- Miskunn hans við þá, er óttast hann,
varir frá kyni til kyns.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 23. DESEMBER 2000