Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.2000, Blaðsíða 20

4
CtS
t» anumtö
t ftítttm cttts nott trfít
.ptofírtaltttmttr>CT
Fyrsti Davíðssálmur, upphafsstafur og myndlýsing. Gotneskur stíll frá 14. öld.
i ij i idú i i 1 í ■1.11
§J % S £ jp $ -
Myndlýsingar í íslenskum handrftum eru elsta grein íslenskrar myndlistar. Myndir af sögupersónum eru oft felld
hafsstafl eins og hér sést: Ungur madur tekur við föður sínum og bamf til framfærslu. Ur Jónsbókarhandriti (Sl
AHUGI á fomri menningu
þjóða hefur farið vaxandi
undanfarin ár og hafa ferða-
lög til framandi menningar-
svæða oft orðið til þess að
opna augu manna fyrir
menningu eigin þjóðar. Einn
merkasti menningararfur
okkar er miðaldahandritin, en þrátt fyrir að þau
fái mikla umfjöllun hafa myndlýsingamar í þeim
verið minna kynntar. Myndlýsingamar gefa þó
til kynna að handritaskrifarar okkar hafa fylgst
vel með straumum og stefnum í myndskreyt-
ingum á handritum í Evrópu á miðöldum.
Fyrstu myndlýsingamar sem þekktar eru í ís-
lenskum handritum eru írá um 1200 og koma
fram í handritabrotum úr Physiologus og Róm-
verja sögu og þykir stíllinn í þeirri bók bera vott
um engilsaxnesk áhrif. Myndimar þykja mjög
faglega unnar og bera með sér að skreytinga-
listin hafi þá þegar verið orðin vel þróuð hér á
landi.
Myndlýsingar í handritum eiga sér foma
sögu, þær vora iðkaðar á dögum Fom-Egypta
eins og sjá má í „Bók hinna dauðu“ sem er frá
1250 f. Kr. í þessum egypsku bókum, sem era
uppvafðar bókarollur úr papýras, era myndlýs-
ingar sem áttu að leiðbeina hinum látnu í næsta
lífi. „Lýsing“ í handritum þýðir að handritin
vora skreytt með litríkum teikningum, glæsi-
legum upphafsstöfum og máluðum „miniature"
en svo nefndust myndskreytingar í fomum
handritum og fengu nafn sitt af rauða litnum
sem notaður var. í dag er „miniature" notað yfir
litlar myndir. Myndlýsingar í handritum hafa
farið í gegnum mörg þróunartímabil og stíl-
breytingar í aldanna rás og renna þau oft saman
svo ekki er auðvelt að greina hvenær ný stílgerð
hefur tekið við af annarri eldri. Myndlýsingar
handrita vora iðkaðar á tímum Grikkja og Róm-
verja og frá þeim þróuðust stflgerðir sem höfðu
mildl áhrif víða í hinum kristnu löndum á miðöld-
um. Bókagerð er talin hafa þróast fyrst á skipu-
EFTIR MARGRÉTI
ÞORVALDSDÓTTUR
Elstu myndlýsingarnar í íslenskum handritum
eru írá um 1200, en myndlýsingar í handritum
eiga sér forna sögu, eða allt frá dögum Forn-Egypta.
Þetta form myndlistar blómstraði glæsilega
í keltneska stílnum sem þróaðistá Irlandi á ó. öld,
en síðar fengu myndlýsingar á sig einkenni
sem kennd eru við Karlamagnús, rómanskan stíl,
endurreisnina og gotneskan stíl.
Lindisfarne-guöspjöllin voru skrifuð í munka-
klaustri á Norðumbralandi laust fyrir árið 700.

ITJCípirrtUí
S'&' cff'A-ywjýt'
aiuu
in
iu6o(T
'm-gw A cw<J>
tismaicptjus oaxruicínn
uo Semnoue disapuíus
Sacaulmiurn luisnatiei
legan hátt í hinni fomu Alexandríu í Egypta-
landi undir verndarvæng Ptolemaic konunga
sem réðu yfir Egyptalandi frá 300-30 f. Kr.
Bókagerð var einnig talsverð á tímum Agúst-
usar keisara í Róm og frá Rómartímanum hafa
varðveist góð sýnishom af bókum um vísindi,
læknisfræði og klassísk verk. Flestar bækur
sem varðveist hafa eru frá miðöldum og era um
kristileg efni og voru þær búnar til og varð-
veittar í klaustram. Fyrsta myndskreytta hand-
ritið um kristileg efni sem varðveist hefur er
Bók Genesis rituð á grísku á 5. öld og er hún
geymd í konunglega bókasafninu í Vín. Ur henni
hafa varðveist 26 blöð úr kálfskinni, purpuralit-
uðu, með 88 myndum og gull- og silfurletruðum
texta.
Myndskreyttar helgisiðabækur gegndu mik-
ilvægu hlutverki við útbreiðslu kristninnar. Þær
vora skrifaðar guði til dýrðar og gerðu mynd-
skreytingamar prestum auðveldara að ná at-
hygli fólksins í kirkjum og boða hið heilaga orð.
Mikil áhersla var lögð á að klaustur og kirkjur
ættu veglegar helgisiðabækur og virðist svo
einnig hafa verið hér á landi. í elsta máldaga
Hólakirkju frá 1318 er þess getið að 80 kirkjur
eigi að meðaltali tíu helgisiðabækur sem nú era
að mestu glataðar. í handrit vora aðallega notuð
lambskinn (pergament) og kálfskinn (vellum) og
fom gerð af pappír (papýras). í alfræðibók
Colliers segir að notkun á pergamenti hafi verið
ævafom. Eumenes II sem var konungur í
Pergamum í Mysiu (Mið-Austurlöndum) um 150
f. Kr. er sagður hafa endurvakið notkun á
pergamenti til bókagerðar. Sagan segir að hann
hafi haft mikinn áhuga á að byggja upp stærra
og betra bókasafn en bókasafnið í Alexandríu, en
Potelomy Epiphanes konungur hafi í afbrýði
harðneitað að láta papýras af hendi. Eumenes
hafi þá ákveðið að pergament, þ.e. skinn, yrði
notað í stað papýras, en hann kom frá Egypta-
landi og er talið að hann hafi verið notaður þar í
3000 ár. Papýrus er því mun eldri en bæði lamb-
og kálfskinn sem bókfell í handrit. Papýras var
notaður í Grikklandi, á Ítalíu og í öðram Evr-
ópulöndum allt fram á miðja tíundu öld, og þá
aðallega til bréfaskrifta og í reikninga en einnig í
bækur. Stundum var blöðum úr kálfskinni
brugðið á milli blaðsíðna úr papýrus, til stuðn-
ings. Til era sjö til átta slíkar bækur á evrópsk-
um söfnum.
Kálfskinn var eftirsóttara til bókagerðar en
lambskinn þar sem það þótti bæði þynnra og
stífara. Skinn af ófæddum kálfum var kallað „ut-
erine vellum", þótti það þynnst og fínast og er
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. DESEMBER 2000
4