Alþýðublaðið - 13.12.1985, Blaðsíða 4

alþýðu-
■ H FT.TM
Föstudagur 13. desember 1985
Alþýöublaðiö, Ármúla 38, 108 Reykjavík
Sími: (91) 81866, 81976
Útgefandi: Blaö hf.
Ritstjóri: Árni Gunnarsson (ábm.)
Blaöamenn: Friðrik Þór Guömundsson og Ása Björnsdóttir
Framkvæmdastjóri: Valdimar Jóhannesson
Skrifstofa: Halldóra Jónsdóttir og Eva Guðmundsdóttir
Setning og umbrot: Alprent hf., Ármúla 38
Prentun: Blaöaprent hf., Síðumúla 12
Askriftarsíminn
er 81866
HALASTJARNA HALLEYS
/APR/l
'987
/NOVMMBSfZ ±
/785- \ jr
' ~
^ TAUR.U5
\ JKt "
0RI0N
rt
\ ANDROMeDA
LBO
(tEjONer)
(TJVHEN)
PS6ASUS
V
1MARS
/9te
VIRG0
(JUNGFKuN) ^
/3MARS
1786
< / SrORPNJS *
| 1 (SKORh’! ON/SN) A 1
( VATTUMAHNEN) ,
I
^ '• >jL '
\
x4
CAPR/COflNUS
( 5TÉNB0CKEN)
+*\ #
4 FEBRUAfU
/986
f/ APR./L
/986
-' ' > 1 V%r*'**
—centauaíus.J* V
(KENTAUaFN) TPtT
Þetta er ferill Halley-halastjörnunnar, séð frá jörðu. Efst til vinstri hefst ferðalagið í nóvember, en þá er
halastjarna við Taurus (nautið). Síðan heldur hún ferðinni áfram fram til 15. maí 1986 að hún hverfur. Síðan
sést hún ekki aftur í 76 ár. Á litlu myndinni til vinstri er Edmond Halley, sem halastjarnan heitir í höfuðið á.
Getur þessi aldni ferðalangur stuðlað að lausn lífsgátunnar
Sjaldséður gestur er á ferð —
Halleyhalastjarnan. í mörg þúsund
ár hefur hún komið í heimsókn með
reglulegu millibili, á 76 ára fresti.
Koma hennar hefur alltaf vakið
mikla athygli og áður fyrr olli hún
miklu uppnámi. Vísindamenn hafa
undirbúið sig vandlega undir komu
hennar og viðskiptajöfrar hyggjast
gera hana að söluvarningi. Arið
2061 er búist við komu hennar á ný.
Talið er að Halleyhalastjarnan
geti gefið vitneskju um það hvernig
jörðin myndaðist. Um 1500 vís-
indamenn víða um heim vinna að
því að afla frekari vitneskju, m.a.
með því að senda á loft 5 geimför,
sem eiga að fara eins nærri hala-
stjörnunni og hægt er.
Nú þegar er vitað að stjarnkerfið
raðast utan á kjarna, sem er aðeins
fáeinir kílómetrar í þvermál. Efni
kjarnans er venjulegur „óhreinn ís“,
þ.e.a.s. ísklumpur með ýmsum öðr-
um efnum saman við. Umhverfis
kjarnann ere.k. blandaaf föstu efni
og gasi, sem talið er að myndist fyr-
ir áhrif sólar og sama máli gegnir
um halann margfræga. Menn álíta
að efnið í halastjörnunni sé meðal
þess elsta og upprunalegasta i
geimnum og hafi myndast fyrir
4—5 millj. árum. Hafi það haldist í
sinni upprunalegu mynd, eins og
álitið er, getur öll vitneskja um það
stuðlað að því að svara spurningum
um hvernig jörðin og aðrir hnettir í
sólkerfi okkar mynduðust.
Halleyhalastjarnan er því reglu-
legur forngripur og vísindamenn
ætla að fylgjast grannt með öllum
breytingum og afla sem mestrar
vitneskju um ástæður fyrir þeim.
Hver var Halley?
Halleyhalastjarnan er nefnd eftir
manni þeim sem fyrstur manna
reiknaði það út að brautartími
hennar væri 76 ár, að hún færi eftir
sporbaug umhverfis sólu og sæist
frá jörðu þann tíma sem hún er
næst sólinni. Þetta var enski stjarn-
fræðingurinn Edmond Halley,
kaupmannssonur frá Derbyshire
(1656—1742). Hann fékk snemma
áhuga á stjarnfræði og aðeins 21 árs
að aldri fór hann til eyjarinnar St.
Helenu. Þar rannsakaði hann og
samdi skýrslu um 300 stjörnur. Af
því verki varð hann þekktur meðal
fræðimanna og fékk m.a. inngöngu
í fræðifélagsskap aðalsmanna og
umgekkst þekktar persónur á þeim
tíma.
Um þennan mann gengu margar
sögur, m.a. um drykkjuskap og
slark, en enginn efaðist um að hann
væri snillingur á sínu sviði. Ein sag-
an er á þá leið að Halley hitti Pétur
mikla Rússakeisara i veislu og fór
vel á með þeim. Eftir veisluna settist
keisarinn upp í léttikerru og bað
Halley að aka. Ökuferðin endaði
inni í þykku limgerði, en zarinn var
hæstánægður með allt saman.
Slæmur fyrirboði
Reynt hefur verið að rekja sögu
Halleyhalastjörnunnar eftir forn-
um heimildum. Sagnir um hana eru
til hjá Grikkjum, Egyptum og Kín-
verjum sem eru tímasettar allt aftur
til ársins 600 f. Kr., en vitanlega er
ekki öruggt að það hafi verið þessi
stjarna sem sást.
Hins vegar eru til skráðar heim-
ildir í Kína frá árinu 240 f. Kr. um
skæra stjörnu á himinhvolfinu og
síðan greina heimildir frá endur-
komu hennar 76. hvert ár, 164 f.
Kr„ 87 f. Kr„ 12 f. Kr„ 66 e. Kr.
o.s.frv.
Árið 12 f. Kr. segir sagnritarinn
Dio Cassus í Rómaborg að „stjarna
hafi hangið yfir borginni" og þótti
það ills viti. Samtíma kínverskar
heimildir geta einnig um stjörnuna
þetta ár. Sumir hafa viljað tengja
frásagnir af stjörnunni yfir
Betlehem við þessar sagnir, en það
getur illa staðist tímatalslega, þótt
hugmyndin sé að öðru leyti freist-
andi.
Koma halastjörnunnar varð eft-
irminnileg árið 1066. Þá sást hún
frá jörðu á tímabilinu apríl—júní. í
Englandi var hún talin illur fyrir-
boði, en þá var yfirvofandi innrás
frá Normandí, sem lauk með sögu-
frægri orrustu við Hastings. í ráð-
húsinu í Normandí er frægt mynd-
verk frá orrustunni og halastjarnan
höfð með. Það er fyrsta myndin af
halastjörnunni sem vitað er um og
varðveist hefur.
Kynjasögur
Árið 1301 sást halastjarnan víða,
t.d. í Kína og á íslandi. Listamaður-
inn Giotto di Bondone í Flórens sá
hana og skreytti kapellu í Padua
með mynd af fyrirbærinu. Árið
1684 fékk Halley tækifæri til að sjá
hana með eigin augum og setti fram
þær kenningar sem síðan hafa hald-
ið nafni hans á lofti.
Síðast sást Halleyhalastjarnan
árið 1910. Þá höfðu orðið miklar
framfarir í vísindum og það heppn-
aðist að ljósmynda og litgreina
hana eftir því sem þáverandi tækni
gerði mögulegt.
Margar kynjasögur spruttu upp
við komu hennar það ár. Meðal
annars var álitið að eiturgas frá hal-
anum myndi eyða öllu lífi á jörð-
inni. Reyndar eru gastegundir eins
og blásýrugas og kolmónoxíð í hal-
anum, en ekki svo mikið að hætta
geti stafað af á jörðu niðri. Samt
sem áður lokuðu menn sig inni og
byrgðu dyr og glugga til að verjast
gasinu. Einnig voru í umferð pillur
sem áttu að vera góð vörn, þótt ekki
sé vitað nákvæmlega gegn hverju.
Stefnumót í geimnum
Miklar vonir eru bundnar við
komur halastjörnunnar nú vegna
allra þeirra tækniframfara sem orð-
ið hafa síðustu áratugina. Fimm
geimferjur verða sendar á loft til
móts við hana á næsta ári.
Evrópulöndin sameinast um ferj-
una Giotto, sem er þegar lögð af
stað og verður komin á leiðarenda
13. mars n.k. Áætlað er að hún fari
í 500 km. fjarlægð frá kjarna hala-
stjörnunnar, sem enginn veit þó ná-
kvæmlega hvar er. Búist er við að
ferjan eyðileggist þegar hún kemur
inn í hjúp halastjörnunnar, en
menn vona að upplýsingar frá
henni nái að berast til móttöku-
stöðva á jörðu niðri.
Sovétmenn senda tvær ferjur á
loft (Vega) í samvinnu við franska
og Austur-Evrópska vísindamenn.
Þær fara líka í gegnum hjúpinn, en
í nokkru meiri fjarlægð en Giotto.
Ferjurnar eru búnar fullkomnustu
tækjum, sjónvarpsmyndavélum,
fjarskiptatækjum og litsjám og
þær verða komnar til móts við hala-
stjörnuna á bilinu 4—8. mars.
Japanir hafa sent tvær ferjur á
loft (Planet A). Þær eiga að fara í
200.000 km. fjarlægð frá hala-
stjörnunni og eru einnig búnar full-
komnustu tækjum. Samanlagt ætti
þetta átak að skila verulegum ár-
angri.
Jafngömul jörðinni
Enn er ekki vitað hvernig hala-
stjörnur hafa myndast. (Þær eru
fleiri til). Helst er álitið að þær hafi
myndast í útjaðrinum á stjörnu-
þoku sólar, sem núverandi sólkerfi
myndaðist úr. Ef það er rétt þá er
Halleystjarnan jafngömul jörðinni
eða um 5 millj. ára. Þess vegna geta
nákvæmar rannsóknir á henni leitt
sitthvað í ljós um sköpun jarðar.
Eitt af því sem þarf rannsóknar við
er hvers vegna halastjarnan fer eftir
braut sem er allfrábrugðin leið ann-
arra hnatta sem hreyfast umhverfis
sólu. Enn er ekkert vitað um það.
Koma halastjörnunnar hefur sett
fleiri rannsóknir í gang. Félags-
fræðingar rannsaka hvaða áhrif
óttinn við halastjörnur hefur haft á
mannlífið. Vitað er um dæmi þess
að þjóðhöfðingjar sem óttuðust
halastjörnur létu innleiða sérstaka
bænadaga í kirkjum vegna þeirra.
Talið var að halastjörnur gætu rek
ist á jörðina og sprengt hana og al-
gengt var að menn héldu að halinn
strykist við jörðu og dreifði eldi og
eimyrju. Einnig voru alls kyns nátt-
úruhamfarir settar í samband við
komu halastjörnunnar.
Kaupmang
í þetta skipti geisar annars konar
faraldur í sambandi við komu hala-
stjörnunnar. í mars—apríl eru
skipulagðar ferðir á þær slóðir sem
menn geta með hægu virt fyrir sér
þennan aldna ferðalang. Um er að
ræða ferðir í lofti, á láði og legi og
tugþúsundir farþega hafa þegar
skráð sig í þessar ferðir. Farið verð-
ur um Kyrrahaf og á staði í Ástralíu
og nágrenni, því þaðan verður út-
sýnið best.
í Bandaríkjunum er halastjörnu-
iðnaðurinn í fullum gangi, með
minjagripum, skyrtubolum og sér-
stökum Halleysjónaukum, sem
kosta allt að 200 dollurum.
Flestir menn hafa aðeins eitt
tækifæri á ævinni til að sjá Halley-
halastjörnuna. Hér á norðurhveli
jarðar verður sú sjón ekki sérstak-
lega eftirminnileg. Stjarnan er of
langt frá sólu ennþá. í desember og
janúar verður hægt að koma auga á
hana í venjulegum sjónauka þegar
dimmt er. í febrúar og mars verður
hægt að sjá hana með berum aug-
um í suðaustri í birtingu á morgn-
ana. í mars—apríl verða menn hins
vegar að fara suður undir miðbaug
til að sjá halastjörnu Halleys við
bestu skilyrði.