Alþýðublaðið - 27.01.1995, Blaðsíða 5

FÖSTUDAGUR 27. JANÚAR 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
lifað þrátt fyrir allt - þrátt fyrir
gaddavírinn og hundana, varðtum-
ana og SS-mennina sem réðu fyrir
himni og jörð, þrátt fyrir hvell hróp
herraþjóðarinnar og andvörp fómar-
lambanna, þrátt fyrir fangana sent
sættu barsmíðum grimmlyndra kap-
óa, hungrið og óttann og þreytuna,
ískalda harðneskju sumra og auð-
mjúka hlýju annarra.
Skelfileg augnablik. Útgöngu-
bannið á nætumar þegar mönnum
vom búin örlög. Niðurlægingin.
Svefngenglamir - sálir sem var
slokknað á og höfðu þurft að reyna
svo margt illt að þær vom handan
við heiminn. Þær höfðu snúið baki
við lífinu og lifendum og fundu
hvorki ótta né sársauka. Þær vom
dauðar án þess að vita það.
Ég hugsaði um hversu einkennileg
hún var Rosh Hashana nýársbænin á
Appelplatz, og urn vin föður míns
sem bað okkur að segja Kaddish fyr-
ir sig og þrjá aðra „pólitíska'* fanga
sem vom hengdir í Buna; sá yngsti
var svo léttur að það tók hann marg-
ar langar mínútur að deyja.
Fimmtíu ámm síðar kom ég aftur
til Buna. Það er ekki nema nokkrar
mínútur í bfl aðalbúðunum í Au-
schwitz. Ég leitaði að fortíðinni en
fann hana ekki. Leiðsögumaðurinn
benti til Monowitz sem er stutt frá.
Var það ekki þama? En hvað var eft-
ir af Buna? Lítil minningartafla.
Ekkert annað. En hvar var jámhlið-
ið? Hvað var orðið af skálunum,
torginu þar sem öllum var safnað
saman, sjúkraskýlinu, birgðageymsl-
unni, fangelsinu þar sem SS-menn
pyntuðu og limlestu dauðadæmda
fanga áður en þeir hengdu þá fyrir
allra augum? Ég sá ekki annað en
hús og fólkið sem bjó í þeim. Ég sá
glugga opnast, dyr lokast. I einurn
bakgarðinum voru krakkar í leik sem
ég kannaðist ekki við. Vissu þau
það...?
Tveir ntenn, ekki svo ýkja ungir,
voru á leið heim. Ég bað þá að nenra
staðar og lagði fyrir þá spumingar.
Já, þeir vissu. Þeir bjuggu í grennd-
inni. Ég hafði aldrei áttað mig á því
að þorpið væri svona nálægt. I huga
mínum var það í ómælisfjarlægð frá
búðunum. En þorpsbúar gátu séð
hverju fór fram bak við gaddavirinn,
þeir gátu heyrt músíkina þegar
vinnuflokkamir þrömmuðu til og frá
vinnu. Hvemig gátu þeir sofið á nótt-
inni? Hvemig gátu þeir farið til
messu, haldið brúðkaup, hlegið með
bömunum sínum, þegar steinsnar frá
var fólk, fullt örvæntingar andspænis
sjálfu mannkyninu?
Það var byrjað að snjóa. Dimmur
himininn varð svartur og illilegur og
lagðist með þunga blóðs og dauða
yfir draugaþjóðina sem var að búa
sig undir að yfirgefa Auschwitz.
Ég hugsaði um alla þá sem vom
horfnir og gerði þögn þeirra að þögn
minni. Ég hugleiddi spuminguna
sem er geymd djúpt í þessari þögn?
Varðmaður, hvenær lfður nóttin?
Allt í einu var eins og manngrúinn
tæki viðbragð og varð að stóm fljóti.
Liðsforingi úr SS gaf síðustu skipun-
ina í búðunum: Af stað! Æðis-
kenndri hugsun laust niður í huga
minn: að ég hafði aldrei haldið að ég
myndi komast lifandi frá þessum
stað.
„Við verðum saman, alltaf," sagði
faðir minn.
Tveimur vikum síðar, eftir hræði-
legt ferðalag til Buchenwald, skildi
dauðinn okkur loks að, eða var það
lífið?
„Við verðum
saman, alltaf“
Elie Wiesel, friðarverðlaunahafi Nóbels,
dvaldi ellefu mánuði í Auschwitz. Hann var
rekinn þaðan í skelfilega gönguferð í janúar
1945. Með í för var faðir hans sem lést á
leiðinni. Þetta eru hugleiðingar Wiesels um
síðustu nóttina í Auschwitz:
„Að minnsta kosti verðum við
saman,“ sagði faðir minn með hásri
en þó mjúkri rödd. Ég áræddi ekki að
horfa á hann. Það var líka niðamyrk-
ur. En ég fann óttann leggja af hon-
um, rétt eins og hann fann skelfingu
mína. Það var nýbúið að gera á mér
aðgerð á fæti. Hann ólgaði af sárs-
auka. Var ég maður til að ganga?
Við vissum ekki hversu löng ferðin
yrði eða hvar hún myndi enda. Okk-
ur hafði verið sagt það eitt að farið
yrði með okkur til Þýskalands.
Rauði herinn var í grenndinni. ,,Já,“
hvíslaði ég að föður mínum, „við
verðum saman. Við látum ekki að-
skilja okkur.“ í hjarta mínu urðu
þessi orð að bæn upp í myrkan him-
ininn. Að við megum vera saman,
því ég var óviss að sú yrði raunin. Ég
var sár og veiklaður og hafði enga
trú á líkama mínum. Ég var viss um
að hann myndi svíkja mig. Myndi
faðir minn geta lifað af dauða minn?
Slíkar voru hugsanir mínar meðan
við biðum þess að vera skipað á
brott. Fangamir, tíu eða tólf þúsund
talsins, vom kallaðir út í liðskönnun;
þeir virtust vera með öndina í hálsin-
um.
Þetta var 18. janúar 1945. Þá dag-
ur og sú nótt, hin hinsta sem ég
dvaldi í dauðaríkinu sem var kallað
Auschwitz III eða öðm nafni Buma,
ásækja mig enn. Ég segi oft við sjálf-
an mig, líkt og {illum draumi, að við
hefðum aldrei átt að fara. Þeir sem
voru veikir eins og ég gátu legið
áfram á fletum sínum í sjúkraskýlinu
og beðið eftir Rússunum. Það hafði
okkur verið ráðlagt að gera. I glun-
droðanum hefði faðir minn getað
lagst í bæli einhvers örkumlamanns-
ins eða einhvers sem var dauður. Það
var liðin tíð að fangamir þyrftu að
sanna hverjir þeir væm. En á sveimi
var skelfilegur orðrómur um að SS
myndi ekki gleyma okkur, að engin
vitni fengju að lifa til frásagnar. Það
virtist óhugsandi að Þjóðverjamir
myndu hlífa fólkinu sem var ætlað
að fara fyrst í dauðann.
Faðir minn flýtti sér í sjúkraskýlið
undir eins og fréttimar um brottflutn-
inginn bárust um búðimar. Ég sé
hann ennþá fyrir mér og sé hann allt-
af: brotinn og bjargarlausan, með
öskugrátt andlit, signar axlir, augun
lýsandi af örvæntingu og full vor-
kunnar með 16 ára syni sínum og
sjálfum honum. Það var sárt að sjá
hann svo ráðvilltan og smáan, auð-
mjúkan og undirgefinn, rétt eins og
hann hefði afsalað föðurvaldi sínu
óendanlegri illsku Auschwitz.
„En þú ert veikur," sagði hann.
„Það er nýbúið að skera þig upp.
Ertu viss um að þú getir gengið? Það
er víst að leiðin verður löng.“ Ég
reyndi að hughreysta hann. Það var
mikilvægast að skiljast ekki að.
Ég fór úr sjúkraskýlinu og aftur á
Elie Wiesel í
Buchenwald en
þar lenti hann
eftir að Au-
schwitz-búðirn-
ar voru tæmdar.
Hann liggur fyrir
miðri mynd,
með höfuðið
upp við stólpa.
minn stað í búð-
unum. Þar var
allt t' uppnámi -
fólk var á hlaup-
um, brauði og
teppum var út-
deilt, foreldrar og
vinir skröfuðu
saman eins og
faðir minn og ég
höfðum gert.
Stutt hvatningar-
orð, heilræði,
þögul faðmlög.
Þetta var síðasti
flokkurinn.
Brottflutningur-
inn var að hetj-
ast. Og si'ðan?
Þetta hugtak var
ekki til í orðabók
Auschwitz. Það
fór eftir ýmsu.
Þjóðverjunum
vitaskuld, og
Rússunum sem
voru svo skammt
undan. Ef þeir
aðeins létu verða
af því að sækja
fram myndu þeir
koma eftir
nokkrar klukku-
stundir. En þeir
tóku tímann sinn.
Mörgum eilífð-
urn síðar, 1979,
var ég staddur í
Moskvu og hitti
Petrenko hershöfðingja, en sveitir
hans frelsuðu Auschwitz. Ég sagði
honuni frá síðustu nóttinni f búðun-
um og hvemig við biðum eftir her-
mönnunum, líkt og sanntrúaðir gyð-
ingar bíða Messíasar. Af hverju
komuð þið svona seint, of seint? Þið
hefðuð getað bjargað hundrað þús-
und mannslífum. Hershöfðinginn
bar fyrir sig tæknilegum örðugleik-
um sem sannfærðu mig ekki. Ein
kenningin er sú að Stah'n hafi ekki
viljað frelsa Auschwitz of fljótt því
þar vom enn margir sovéskir stríðs-
fangar; í óslökkvandi hatri sínu hafí
hann viljað þá feiga. Ég veit ekki
hvort nokkuð sannleikskom er í því.
Ég veit það eitt að þrátt fyrir að
Rauði herinn væri í nánd þurfti SS
ekki að rjúfa tryggðaband sitt við
dauðann.
A þessum blýþungu stundum bið-
arinnar spurðum við okkur í angist
eins og spámennimir: varðmaður,
hvenær líður nóttin?
Við biðum eftir því að þéttur
manngrúinn færi á kreik, eftir því að
tíminn færi aftur að hreyfast. Ég leit-
aði að fáeinum endurminningum.
Ég mundi eftir fyrsta deginum,
fallegum og sólbjörtum degi í júní.
Og hamingjunni - já, hamingju,
smárri og aumkunarverðri, en ham-
ingju þó, því faðir minn og ég vomm
í sömu sveit og sama vinnuflokki.
Meðan hann var við hlið mér gat ég
Ráðgert er að útrýma 11 milljón
gyðingum, semsé öllum gyðingum
í Evrópu.
Janúar Fyrir utan gasklefann í Au-
schwitz I eru tilbúnir til notkunar
fjórir stórir gasklefar í Auschwitz II
(Birkenau). Það er ekki talið nægja
og ákveðið er að byggja þrennar
útrýmingarbúðir til viðbótar þar
sem gyðingar eru drepnir undir-
eins og hægt er að koma þeim á
staðinn.
Mars-júlí Útrýmingarbúðirnar i
Belzec, Sobibor og Treblinka eru
teknar í notkun.
Mars-nóvember Undir leiðsögn
Eichmanns skipuleggur deild IV B4
í öryggislögreglunni nauðungar-
flutninga gyðinga í útrýmingarbúð-
ir. Gyðingar frá flestum löndum
Évrópu eru fluttir þangað í gripa-
vögnum og er talið að þýsku ríkis-
járnbrautirnar hafi fengið greitt fyr-
ir að flytja um 3 milljónir gyðinga á
slíka áfangastaði. í bakaleiðinni
fluttu járnbrautirnar föt og per-
sónulega muni fórnarlambanna.
Fyrstu gyðingarnir frá Frakklandi
og Slóvakíu koma til Auschwitz í
endaðan mars. í júlí koma lestir frá
Hollandi. í ágúst frá Belgíu og
Júgóslavíu. í október frá gettóinu í
Teresienstadt og Grikklandi. Allt
gengur greitt samkvæmt skipulagi.
1943
Mars Flestir gyðingar á Almenna
stjórnsvæðinu hafa verið myrtir.
Belsec er lokað, fyrstum útrýming-
arbúða. Nasistar taka að afmá um-
merki um þjóðarmorðin. Sérstakar
sveitir gyðinga eru gerðar út til að
grafa upp fjöldagrafir og brenna lík
sem þar liggja.
Ágúst-október Útrýmingarbúð-
irnar í Treblinka og Sobibor eru
jafnaðar við jörðu og öllum um-
merkjum um fjöldamorð eytt. Talið
er að í Belsec, Sobibor og Treblinka
hafi að minnsta kosti 1.75 milljón
gyðingar látið lífið.
1944
Maí Rúmlega 437 þúsund gyðing-
ar eru fluttir frá Ungverjalandi til
Auschwitz.
Júlí-september Gettóið í Lodz er
tæmt af fólki og meira en 62 þús-
und gyðingar fluttir til Auschwitz
eða Chelmno. Dauðavélin fer aftur
í gang um stund.
Nóvember-desember Himmler
fyrirskipar að gasklefum og lík-
brennsluofnum í Auschwitz skuli
eytt. Sveitum fanga er skipað að
þekja staðina með mold og gróður-
setja yfir.
1945
Janúar Sovétherinn sækir í átt til
Auschwitz. í ofboöi myrða SS-
menn fjölda fanga, 58 þúsund eru
neyddir skelfilega gönguför í átt til
Þýskalands. Ótal deyja á leiðinni.
27. janúar Hermenn Rauða hers-
ins taka Auschwitz, stærstu útrým-
ingarbúðir nasista. Þar eru aðeins
7000 fangar eftir, mjög aðfram-
komnir. Ekki er vitað hversu margir
voru myrtir í Auschwitz, en líklega
er talan á bilinu 1.2 til 1.6 milljónir,
að stærstum hluta gyðingar.
Alls er talið að um 6 milljón gyð-
ingar hafi látið lífið í helförinni.
Paul Celan
Dauðafuga
Árdagsins bikuð mjólk við drekkum hana kvölds
við drekkum hana daga og morgna við drekkum hana nætur
við drekkum og drekkum
við tökum í upphæðum gröf þar liggurðu ei þröngt
Maðurinn inni leikur sér að snákum skrifar
skrifar er rökkvar til Þýskalands hárið þitt gullna Margarete
skrifar það gengur svo út og stjömumar glitra
blístrar á hundana sína
blístrar fram júðana sína lætur þá taka eina gröf
heimtar við hefjum nú dans
Árdagsins bikuð mjólk við drekkum þig nætur
við drekkum þig morgna og daga við drekkum þig kvölds
við drekkum og drekkum
Maðurinn inni leikur að snákum skrifar
skrifar er rökkvar til Þýskalands hárið þitt gullna Margarete
Silfraður haddur þinn Súlamith við tökuni í upphæðum
gröf þar liggurðu ei þröngt
Hrópar stingið dýpra í svörðinn þið þarna syngið þið
hinir og leikið
þnfur til jámsins við beltið otar því augun hans blá
rekið skóflumar dýpra þið þarna dansið þið áfram hinir
Árdagsins bikuð rnjólk við drekkum þig nætur
við drekkum þig daga og morgna við drekkum þig kvölds
við drekkum og drekkum
Maðurinn inni hárið þitt gullna Margarete
Silfraður haddur þinn Súlamith leikur að snákum
Hrópar syngið dauðann blíðar dauðinn er meistari þýskur
hrópar strjúkið dekkra yfir strenginn þá stigið sem reykur
til lofts
þá gistið þið gröf ofar skýjum þar liggurðu ei þröngt
Árdagsins bikuð mjólk við drekkum þig nætur
við drekkum þig daga dauðinn er meistari þýskur
við drekkum þig kvölds og morgna við drekkum og drekkum
dauðinn er meistari þýskur auga hans er blátt
hann hæftr þig blýgerðri kúlu hann hæfir þig beint
maðurinn inni hárið þitt gullna Margarete
sigar hundum á okkur býr okkur háloftagröf
leikur að snákum og dreymir dauðinn er meistari þýskur
hárið þitt gullna Margarete
silfraður haddur þinn Súlaniith
Gunnsteinn Ólafsson þýddi
Paul Celan (1920-1970) hét réttu nafni Paul Antschels. Hann var austurrískt skáld
af rúmenskum gyðingaættum. Hann missti alla fjölskyldu sína í útrýmingarbúð-
um nasista og sat sjálfur í fangabúðum. Hann féll fyrir eigin hendi í París 1970.
Dauðafúga er líklega þekktasta kvæði hans. Þýðingin birtist í tímariti Máls og
menningar 1993.
Milan Richter
Rætur í loftinu
í loftinu, þar eru rætur þínar,
þar, í loftinu.
Paul Celan
-Hvert ætlarðu, doktor? í kirkjugarðinn?
-Já, nágranni góður, að heimsækja leiðin. Móðir mín
hvílir þar.
bróðir minn líka, og frænka konunnar, jörðuð í fyrra,
hvítblæði var það víst. Hvert ætlar þú?
-Heim til mín. Dagamir teknir að styttast.
Mér líður best heima.
-En leiðin þín, hefurðu nýlega séð þau?
-Ég á engin leiði. Konan hljóp frá mér,
einsog þú veist. Synir mínir lifa, en langt í burtu,
í Kanada, trúi ég, Kanada.. .leiði á ég engin...
-En móðir þín, faðir þinn, bræðumir,
afar og ömmur, hvar hvfla þau öll?
-I loftinu yfir Auschwitz, þar
hvfla þau öll, í loftinu.
Ingibjörg Haraldsdóttir þýddi
Milan Richter er slóvakst skáld og þýðandi.
Kvæðið birtist í tímariti Máls og menningar 1994.
UMFERÐAR