Alþýðublaðið - 05.03.1996, Blaðsíða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 5. MARS 1996
bessastadabardagar
■ Það var í sumarbyrjun 1968. Öll Evrópa logaði í uppreisnum stúdenta, hvarvetna
var sótt að hinu ríkjandi valdi. Á íslandi háðu gamalvanur pólitíkus og grandvar
fræðimaður harða baráttu um forsetaembættið. Þegar Kristján Eldjárn sigraði
Gunnar Thoroddsen var jafnvel talað um að þar hefðu íslendingar gert sína upp-
reisn; almenningur hefði borið sigurorð á valdastéttinni
_ Á nýjársdag 1968 ávarpaði Ásgeir
Ásgeirsson forseti þjóðina. Hann hafði
þá setið á forsetastóli í sextán ár og til-
kynnti að hann myndi „ekki verða í
kjöri við þær forsetakosningar, sem fara
í hönd á þessu nýbyrjaða ári“. Varla
hafði forsetinn kveðið upp úr með að
hann hyggðist láta af störfiim, en lands-
menn tóku til við að spá og spekúlera.
Það voru liðin sextán ár frá síðasta for-
setakjöri, mikið vatn hafði runnið til
sjávar - það er vægt til orða tekið að
tímamir hafi breyst. í forsetakosningun-
um 1952 þótti ekki sæma að ffambjóð-
endur til embættisins hefðu sig ffammi í
baráttunni; þeir komu ekki ffam á kosn-
ingafundum, en létu sér nægja að flytja
ávörp í útvarp. Viðhorf til embættisins
höfðu breyst á ýmsa lund, og ljóst var
að margt yrði nú með öðrum hætti í
þessum efnum, auk þess sem sjónvarp
hafði bæst í hóp fjölmiðla landsins.
Menn hlökkuðu því til opinskárrar og
fjörugrar kosningabaráttun; en raunar
fannst ýmsum orðið nóg um eldmóðinn
áður en yfir lauk.
Vangaveltur um eftirmann Ásgeirs
Ásgeirssonar voru reyndar löngu hafnar
áður en forseti flutti boðskap sinn. Ás-
geir var orðinn nokkuð ellimóður er hér
var komið sögu, kominn hátt á áttræðis-
aldur og hafði misst Dóru konu sína
fjórum árum fyrr. Flest benti því til að
þetta yrði síðasta kjörtímabil hans í for-
setastóli.
Erfðaprinsinn Gunnar
Snemma á síðasta kjörtímabili Ás-
geirs komst sá orðrómur á sveim að
tengdasonur forsetans, Gunnar Thor-
oddsen, hefði hug á embættinu. Raunar
staðfesti Gunnar það sjálfur síðar að
hann hefði svo snemma sem 1964 farið
að búa sig undir að sækjast eftir því að
verða eftirmaður Ásgeirs.
Gunnar var á sextugsaldri um þær
mundir, fæddur 1910 og hafði marga
fjöruna sopið. Hann var sonarsonur
Jóns Thoroddsen skálds, sonur Sig-
urðar Thoroddsen landsverkfræðings
og konu hans, Maríu Kristínar Claes-
sen, sannkallaður laukur íslenskar borg-
ara- og embættismannastéttar. Gunnar
átti glæsilegan feril að baki: Hann var
kosinn á þing 1934, aðeins 23 ára, og er
yngstur alþingismanna fyrr og síðar.
Þingmaður hafði hann verið með litlum
hléum til 1965, lengst af fyiir Reykvík-
inga; hann var prófessor við Háskólann
1940-1947, borgarstjóri í Reykjavík
1947-1959 og fjármálaráðherra í við-
reisnarstjóminni 1959-1965.
Gunnar hlaut pólitískt uppeldi hjá
Jóni Þorlákssyni forsætisráðherra og
naut snemma mikilla vinsælda innan
flokks og utan; var jafnvel haft á orði að
hann gengi næstur Ólafi Thors að vin-
sældum meðal flokksbræðra. Nokkuð
sló á dálætið eftir að Gunnar ákvað að
styðja tengdaföður sinn til forsetakjörs
1952 í trássi við flokksákvarðanir; það
átti einnig eftir að koma á daginn síðar
að Gunnari var nokkuð gjamt að víkja
út af flokkslínum ef honum bauð svo
við að horfa.
Gunnar var þannig í fremstu víglínu
stjómmálanna fram á miðjan sjöunda
áratuginn. Þá ráðlögðu stjómvitringar
honum að draga sig út úr átökunum, þar
sem ósæmilegt væri talið að stjórmála-
maður kæmi orrustumóður rakleitt í for-
setaframboð. Það varð úr að Gunnar var
skipaður sendiherra íslands í Danmörku
árið 1965, gekk úr ríkisstjóm og sagði af
sér þingmennsku. Voru ekki allir jafn
hrifhir af þessu háttarlagi og fregnir af
hemaðaráætlunum sendiherrans nýbak-
aða gengu fjöllum hærra. Því var raunar
einnig haldið fram að Gunnari hefði
verið settur úr af sakramentinu af
flokksforystunni og „kviksettur ytra“;
flokksþing Sjálfstæðsflokksins þar sem
greint var ffá afsögn Gunnars, var í einu
blaði kallað „pólitísk útför“ hans.
Hvert spor Gunnars á næstu árum var
útlagt sem liður í þeirri áætlun hans að
verða forseti; þannig var til dæmis með
doktorsrit hans, Fjölmæli, sem hann
varði snemma árs 1968. Var á það bent
að heppilegt gæti reynst forsetafram-
bjóðanda að hampa doktorstign. Þá rifj-
uðu menn upp að áður en Gunnar hélt
utan til að taka við sendiherrastarfinu
1965 ræddi hann við nokkra málsmet-
andi menn úr ýmsum stjómmálaflokk-
um um hugsanlegt framboð sitt. Vom
nöfn þeirra, sem tóku málaleitaninni vel,
færð í svarta bók. Svarta bókin var síðar
dregin fram og ákaft vitnað til hennar,
þó leynt færi.
Efasemdir sjálfstæðismanna
Þegar ljóst var að framundan væri
forsetakjör þótti það því aðeins formsat-
riði að Gunnar lýsti yfir framboði sínu;
þeim mun meir veltu menn vöngum yfir
því hvort einhver færi á móti honum.
Flestir vissu sem var að margir sjálf-
stæðismenn hugsuðu Gunnari þegjandi
þörfina fyrir óþekktina 1952 og jafhvel
var því fleygt að ýmsir á þeim bæ leit-
uðu logandi ljósi að kandídat til að tefla
ffam gegn honum.
Gunnar og Vala forsetadóttir komu
heim f frí fyrir jólin 1967 og þóttust
glöggir menn merkja að undirbúningur-
inn væri kominn á fullan skrið. Ritstjór-
ar helstu blaða þess tíma tóku snemma
þá stefnu að greina h'tt ffá gangi ffam-
boðsmála í virðingarskyni við forseta-
embættið, en hins vegar var þeim mun
fjörlegra á Mánudagsblaðinu, en rit-
stjóri þess, Agnar Bogason, þótti ekki
alltaf vandur að meðulum í starfi.
Agnar ritstjóri virðist hafa fylgt þeim
sendiherrahjónum hvert fótmál í jólafrf-
inu. í fréttaskýringu skrifaði hann að að
Gunnar hafi sótt „hinar réttu leiksýning-
ar, hvar áhrifamenn þjóðarinnar endur-
næra sína andlegu sjóði, mætti í réttum
samkvæmum, og eins og honum er
tamt, var hinn ljúfasti í einu og öllu“. í
greininni var einnig vikið að nöfnum
nokkurra þjóðkunnra manna, sem al-
mannarómur taldi líklega frambjóðend-
ur, svo sem Hannibal Valdimarsson,
Halldór Laxness og Eystein Jónsson,
en Agnar taldi þá eiga litla möguleika á
móti Gunnari Thoroddsen;
.Jlaunar er Gunnar langffambærileg-
asti maður okkar til starfsins. Framkoma
hans, ræðumennska og aðrir mannlegir
kostir er þar til staðar. Hann er langvin-
sælasti maður okkar í allri utanríkis-
þjónustunni og nýtur mikils álits í Höfn,
þar sem hann er staðsettur. Menntun
hefur hann og nauðsynlega hæfileika
sem forsetaembættið krefst. Talið er
víst, að leiðtogar Sjálfstæðisflokksins
hafi að mestu fyrirgefið honum uppst-
eytin fyrir sextán árum, enda alls ekki
auðvelt að fá mann, sem nálgast Gunnar
í almennum vinsældum. Má því telja
víst, að öllu óbreyttu, að Gunnar flytji
að Bessastöðum á næsta flutningsdegi."
Hannibal og Halldór Laxness
Þótt sendiherrann væri í heilagra
manna tölu á síðum Mánudagsblaðsins
voru undirtektir dræmari á öðrum slóð-
um. Frjáls þjóð, sem Gunnar Karls-
son, síðar sagnfræðiprófessor, ritstýrði
um þær mundir, var í þeim flokki. Þar
var á það bent að ekki væri kyn þótt
nafn Gunnars bæri oft á góma í þessum
umræðum því í raun hefði hann hafið
kosningabaráttu fyrir mörgurn árum;
hinu skyldu menn ekki gleyma að þrátt
fyrir kosti Gunnars væru margir fram-
bærilegir menn á lausum kili. Voru í því
sambandi meðal annars nefndir Éy-
steinn og Hannibal og auk þeirra Hen-
rik Sv. Bjömsson sendiherra, Kristján
Eldjám þjóðminjavörður, Vilhjálmur
Þ. Gíslason útvarpsstjóri, Pétur Thor-
steinsson sendiherra, Sigurbjöm Ein-
arsson biskup og Kristinn Guðmunds-
son fyrrverandi sendiherra.
Fleiri heiðursmenn voru nefndir til
sögunnar í þessum vangaveltum smá-
blaða og almennings. Framan af janúar-
mánuði bar nafn Hannibals Valdimars-
sonar einna hæst sem mótframbjóðanda
Gunnars, og höfðu menn á hraðbergi
kviksögur um samsæri Bjarna Bene-
diktssonar forsætisráðherra og fleiri
sjálfstæðismanna um að styðja Gunnar í
orði en tefla Hannibal fram og styðja á
bak við tjöldin. Átti þessi ráðagerð að
hafa komist á laggir er Bjarni hitti
Hannibal fyrir heima í Selárdal árið
1965.
Þá höfðu menn fyrir satt að ýmsir
málsmetandi menn hefðu borið saman
bækur í veislu sem haldin var er Vil-
hjálmur Þ. Gíslason lét af útvarpsstjóra-
starfi, og komist að þeirri niðurstöðu að
langflestir alþýðuflokks- og framsóknar-
menn myndu styðja Hannibal, stór hluti
sósíalista og einnig allmargir sjálfstæð-
ismanna. Fátt verður um það sagt nú,
við hvem fót sögur þessar áttu að styðj-
ast; þó er víst að Bjami Benediktsson
studdi Gunnar í orði og greindi Gunnar
frá því síðar að forsætisráðherrann hefði
raunar fyrstur lagt að sér að bjóða sig
fram. Heldur virðist það líka ósennilegt
að forsætisráðherra og oddvita sjálf-
stæðismanna hafi þótt Hannibal fýsileg-
ur kostur. Loks hefur það komið fram
að Bjarni hafði um hríð aðrar ráðagerðir
í huga. í endurminningariti um Bjama
segir Matthías Johannessen nokkuð
frá því hvað ráðherrann var að bralla:
,Jiitt af því sem ég man best eftir úr
samtölum okkar Bjama Benediktssonar
eru þau orð hans að ég skyldi fara á
fund Halldórs Laxness upp í Gljúfra-
stein þegar sýnt var á árinu 1967 að Ás-
geir Ásgeirsson léti af forsetaembætti
næsta sumar og bjóða honum stuðning.
Það gerði ég og er mér undmn nóbels-
skáldsins ógleymanleg... Lítill vafi er á
því að Halldór Laxness hefði verið kos-
inn forseti íslands ef hann hefði tekið
áskomn og boði forystumanns stærsta
stjómmálaflokksins, svo margir vinstri
menn sem hefðu einnig fylkt sér um
hann. En Halldór hafnaði boðinu ljúf-
mannlega og áttum við alllangt samtal
um það hve erfitt gæti reynst ef forset-
inn skrifaði umdeildar bækur. Þegar
Halldór sendi síðar frá sér bók með
skömmum um Guðmund f. Guð-
mundsson, utanríkisráðherra, fslend-
ingaspjall 1967, sagði Bjami við mig
brosandi: Hefurðu lesið bókina hans
HaUdórs? Það hefði ekki verið gott ef
hann hefði tekið boði okkar og forsetinn
hefði skrifað þessa bók um utanríkisráð-
herrann!"
Það fór á hinn bóginn ekki leynt að
Pétur Benediktsson, þingmaður sjálf-
stæðismanna og bróðir Bjama, hafði
lýst yfir að hann myndi ekki styðja
Gunnar Thoroddsen í baráttunni. Pétur
var tengdasonur Ólafs Thors og hafði
fráleitt fyrirgefið Gunnari undanbrögð
við ákvarðanir flokksins sextán árum
áður.
Lagt að Kristjáni Eldjárn
Fleiri fengu svipaðar heimsóknir og
skáldið á Gljúfrasteini á þessum tíma.
Einn þeirra var Kristján Eldjám þjóð-
minjavörður. Eysteinn Jónsson, jjing-
maður og fýrrverandi ráðherra, var einn
þeirra sem vildi hafa hönd í bagga með
val á mótframbjóðanda gegn Gunnari
Thoroddsen, og byggðist skoðun hans á
þeirri trú að ekki væri heppilegt að velja
forseta úr baráttusveit stjómmálanna. I
ævisögu Eysteins sem Vilhjálmur
Hjálmarsson ritaði segir að Eysteini
hafi verið forsetakjörið afar hugstætt ár-
ið 1967 og hann hafi þá lagt hart að
Kristjáni Eldjárn að gefa kost á sér.
Kristján aflók að ljá máls á því lengi vel.
Þá kom til kasta Stefáns Jóhanns Stef-
ánssonar.
Stefán Jóhann hafði er hér var komið
sögu dregið sig út úr hringiðu stjómmál-
anna en ijátlaði við ýmislegt, svo sem
að rita æviminningar sínar. Þá fylgdist
hann grannt með framvindu landsmál-
anna, ekki síst með aðstoð símans, og
hringdi gjaman sjálfur er honum fannst
einhverju miða hægt. Stefán var prúður
maður og sáttur við flesta; þó vom eink-
um tveir menn sem honum var í nöp
við. Annar var Brynjólfur Bjamason,
en hinn var Gunnar Thoroddsen.
Ýmsum sögum fer af því hvað olli óvild
Stefáns Jóhanns í garð Gunnars; ef til
vill má gera sér í hugarlund að því hafi
að einhverju leyti ráðið beiskja Stefáns
yfir því hve létt Gunnari veittist að upp-
fylla æskudrauma hans sjálfs, að mennt-
ast og njóta virðingar sem slíkur og að
hefjast til æðstu metorða á sviði stjóm-
máíanna. Þetta gerði Stefán sjálfur með
ærinni fyrirhöfn; hann var slakur náms-
maður og ekki þótti Alþýðuflokkurinn
eflast f formannstíð Stefáns Jóhanns.
Hver svo sem ástæðan var sá hann sér
nú leik á borði að ná sér ærlega niður á
Gunnari.
Er líða tók á árið 1967 er hermt að
Stefán hafi notað tómstundir sínar til að
ræða við þjóðminjavörð og leggja að