Morgunblaðið - 30.12.2001, Blaðsíða 11

Á
RIÐ, sem senn er
á enda runnið, er
nokkurn veginn
miðjan á kjör-
tímabili Alþingis
og ríkisstjórnar.
„Mið-kjör-
tímabilsþreytu“
virðist þó ekki gæta sérstaklega hjá
ríkisstjórninni. Hún nýtur svipaðs
fylgis meðal almennings og verið
hefur og stuðningur við hana hefur
verið tiltölulega jafn á árinu, í kring-
um 60% að því er fram kemur í Þjóð-
arpúlsi Gallups. Samanlagt fylgi rík-
isstjórnarflokkanna hefur líka verið
á svipuðu róli allt árið, á bilinu 53 til
59%.
Fjórflokkurinn kemur alltaf aftur
Þegar horft er yfir fylgiskannanir
Gallups á árinu vekur það athygli
hversu slétt og felld sú mynd er sem
birtist; litlar sveiflur eru á fylgi
flokkanna og innbyrðis röð þeirra sú
sama allt árið. Sjálfstæðisflokkurinn
stærstur, þá koma Vinstri grænir,
svo Samfylkingin, þá Framsókn-
arflokkurinn og loks Frjálslyndi
flokkurinn.
Gott gengi Vinstri grænna í skoð-
anakönnunum og erfiðleikar Sam-
fylkingarinnar, sem hefur verið
langt undir kjörfylgi sínu frá 1999
allt árið, bendir til þess að hið klass-
íska fjórflokkakerfi sé alveg hreint
ótrúlega fast í sessi. Það hefur staðið
af sér allar atlögur áratugum saman;
hristi af sér Kvennalistann, sem
lengi vel virtist ætla að festast í sessi
sem fimmti flokkurinn, og það virðist
sama hversu oft vinstri menn sam-
einast, „stóri“ jafnaðarmannaflokk-
urinn verður aldrei fullburða. Rétt
eins og var mestallan lýðveldistím-
ann er róttæki vinstri flokkurinn,
bara undir enn einu nýju nafni, orð-
inn stærri en „stóri“ krataflokkurinn
sem vill höfða til miðjunnar – nú í
árslok meira að segja talsvert mikið
stærri, með 25% fylgi í síðustu könn-
un Gallups en Samfylkingin fékk þá
stuðning 16% svarenda.
Sá munur er þó á röð flokkanna nú
og lengst af eftir að fjögurra flokka
kerfið festist í sessi, að Framsókn-
arflokkurinn er orðinn minnstur í
systkinahópnum og virðist ekki
græða á samstarfi við Sjálfstæð-
isflokkinn. Það er áleitin spurning
hvort þetta verði framsókn-
armönnum hvatning til að leita nýrra
samstarfsaðila eftir næstu kosn-
ingar, þegar þeir kunna að verða í
oddaaðstöðu eins og oft áður.
Ríkisstjórnin nýtur stuðnings þrátt
fyrir erfiðleika
Það verður að teljast talsvert af-
rek hjá ríkisstjórninni að halda sínu
á árinu, því að margt hefur verið
henni mótdrægt. Fyrst kom pólitískt
fjaðrafok eftir dóm Hæstaréttar í ör-
yrkjamálinu undir lok síðasta árs, þá
verkföll kennara, sjómanna og flug-
umferðarstjóra svo nokkrir hópar
séu nefndir, kvótaskerðing og efna-
hagssamdráttur og spillingarmál og
afsögn stjórnarþingmannsins Árna
Johnsen. Stjórnarandstaðan hefur
ekki náð að gera sér nægilegan mat
úr þessum málum, a.m.k. ekki á
heildina litið. Þótt Vinstri grænir
hafi náð að hagnýta sér óánægju
með ýmis mál virðist Samfylkingin
sjaldan ná vopnum sínum þótt góð
tækifæri til að koma höggi á rík-
isstjórnina varpi sér í fang hennar.
Það fer þó ekki á milli mála að for-
ystumenn ríkisstjórnarinnar eiga
mikið undir því að á næsta ári gangi
það eftir, sem þeir hafa sagt; að
ókyrrðin í efnahagsmálunum sé
tímabundin, að verðbólgan lækki á
ný, gengi krónunnar jafni sig og
horfur verði á að hagvöxturinn taki
við sér á nýjan leik, m.a. vegna er-
lendra fjárfestinga. A.m.k. enn sem
komið er virðist almenningur hafa
trú á að efnahagsniðursveiflan sé
tímabundin, en komi batamerki ekki
í ljós bráðlega er við því að búast að
traust á ríkisstjórninni dvíni.
Markaðurinn tekur
við af handaflinu
Viðbrögð ríkisstjórnarinnar við
vandanum í efnahagsmálum eru til
marks um breytta tíma. Eins og
Davíð Oddsson forsætisráðherra
orðaði það í viðtali hér í blaðinu sl.
sumar, hefur ekki verið brugðizt við
með því að grípa til „pataðgerða“,
stórfelldra millifærslna, handstýr-
ingar á gengi og vöxtum o.s.frv. eins
og tíðkaðist áður fyrr við svipaðar
aðstæður. Á undanförnum árum hef-
ur ríkisstjórnin í stórauknum mæli
látið frá sér stjórnartaumana í efna-
hagsmálum og ákveðið að láta mark-
aðinn ráða, í stað þess að grípa inn í
gangverk efnahagslífsins með
„handaflinu“ margfræga. Að hluta til
er þetta hluti af alþjóðlegri þróun og
að sumu leyti til marks um þá stað-
reynd að Ísland er orðið miklu opn-
ara og frjálslegra þjóðfélag, bæði
efnahagslega og í öðru tilliti, en það
var fyrir áratug. Bæði hefur Ísland
undirgengizt alls konar alþjóðlegar
skuldbindingar, sem takmarka svig-
rúm stjórnvalda til að framfylgja
stefnu, sem gengur á skjön við það
sem gerist annars staðar, og jafn-
framt verða stjórnvöld nú miklu
fremur en áður að horfa til aðstæðna
og atburða erlendis og alþjóðlegrar
samkeppnisstöðu landsins er þau
móta stefnuna innanlands.
Ótalmörg dæmi eru um þetta frá
liðnu ári. Þau umskipti, sem gerð
voru á peningastefnunni í einu vet-
fangi þegar horfið var frá fastgeng-
isstefnunni, sjálfstæði Seðlabankans
aukið og tekið upp verðbólgumark-
mið, voru t.d. í raun óumflýjanleg í
ljósi þess að fjármagnshreyfingar
milli landa eru orðnar frjálsar.
Vaxtamunurinn milli Íslands og ann-
arra landa gerði það að verkum að
aðilar á fjármagnsmarkaði gátu tek-
ið stór erlend lán til endurlána inn-
anlands og lágmarkað áhættu sína af
þeim lántökum vegna gengisfest-
unnar. Þetta jók á útlánaþenslu og
gerði að verkum að helzta vopn
Seðlabankans í baráttu við þenslu í
efnahagslífinu, vextirnir, varð harla
bitlaust.
Alþjóðleg samkeppni harðnar
Annað lýsandi dæmi eru hinar rót-
tæku breytingar, sem gerðar voru á
skattlagningu fyrirtækja á árinu.
Mörg svokölluð þekkingarfyrirtæki
eru mjög hreyfanleg, staðsetja starf-
semi sína þar sem rekstrarumhverfi
er hagstæðast og hika ekki við að
flytja sig um set ef betri kostir bjóð-
ast. Skattalækkanirnar og fleiri
breytingar, sem áformaðar eru, t.d.
afnám verðbólgureikningsskila og
heimild til að gera upp reikninga fyr-
irtækja og skrá hlutabréf í erlendri
mynt, voru einfaldlega nauðsynleg
aðgerð til að tryggja stöðu landsins í
samkeppni ríkja heims um fjárfest-
ingar þessara fyrirtækja. Þessar
ákvarðanir hafa líka haft tilætluð
áhrif eins og viðbrögð fyrirtækja á
borð við Össur og Bakkavör við þeim
sýna glögglega. Ef eitthvað er, á hin
alþjóðlega samkeppni eftir að
harðna á næstu árum og færa má
rök að því að Ísland verði að bjóða
enn hagstæðara rekstrarumhverfi,
t.d. hvað varðar skattlagningu og
reglugerðarumhverfi ýmiss konar,
en mörg önnur ríki vegna fjarlægðar
frá stórum mörkuðum, lítils heima-
markaðar, hárra vaxta og annarra
ókosta sem erfitt er að bæta úr.
Stjórnvöld verða því að sýna hug-
kvæmni við að laða hingað nýjan at-
vinnurekstur og fjárfestingar og
dugir ekki eingöngu að bjóða lágt
orkuverð fyrir stóriðju.
Útlend kjölfesta eftirsótt
Þótt einkavæðingaráform rík-
isstjórnarinnar hafi lent í marg-
víslegum ógöngum, er það athygl-
isverður flötur á einkavæðingunni að
í grófum dráttum virðist ríkja póli-
tísk samstaða um að bjóða útlend-
ingum stóra hluti í stærstu og öfl-
ugustu ríkisfyrirtækjunum til kaups.
Kostirnir við erlenda kjölfestufjár-
festingu í fyrirtækjum á borð við
Landssímann og Landsbankann fel-
ast ekki einvörðungu í innstreymi
erlends fjármagns, heldur einnig í
þekkingu og aðgangi að viðskipta-
samböndum, sem eru þessum fyr-
irtækjum nauðsynleg ef þau vilja
hasla sér völl á alþjóðlegum sam-
keppnismarkaði. Fyrir tíu árum –
eða kannski er enn styttra síðan –
hefði mörgum þótt það jaðra við
landráð að gefa útlendingum hlut-
deild í þessum mjólkurkúm þjóð-
arinnar, en nú gera ósköp fáir at-
hugasemdir við þessa
viðskiptahætti. Bæði stjórn-
málamenn og kjósendur þeirra eru
stilltir á bylgjulengd hnattvæðing-
arinnar og að því leyti hefur orðið
mikilvæg hugarfarsbreyting á Ís-
landi þau tíu ár, sem Davíð Oddsson
hefur setið í stjórnarráðinu.
Menn eru auðvitað misjafnlega al-
þjóðavæddir eins og gengur og það
vakti athygli undir lok ársins að þótt
það þyki orðið eftirsóknarvert að
veita útlendingum hlutdeild í
stærstu fyrirtækjum landsins eru
þeir enn óvelkomnir sem smá-
atvinnurekendur í landbúnaði.
Landbúnaðarráðherranum finnst
sjálfsagt að viðhalda í lögum hömlum
á möguleika útlendinga til að stunda
hér búskap þótt hörgull sé á Íslend-
ingum, sem vilja leggja þessa elztu
atvinnugrein landsmanna fyrir sig.
(Þó voru fyrstu bændurnir á Íslandi
auðvitað útlendingar, komu frá Nor-
egi og meira að segja með þarlendar
mjólkurkýr í farteskinu.)
Fórnir í þágu umhverfisins?
Á sviði umhverfismála verður æ
augljósara að enginn er eyland, ekki
einu sinni Ísland. Íslenzk stjórnvöld
krefjast þess að tekið sé tillit til sjón-
armiða þeirra í öðrum ríkjum, t.d.
hvað varðar hugsanlega mengun frá
kjarnorkuendurvinnslustöðinni í
Sellafield í Bretlandi. Á móti kemur
að við þurfum orðið að taka heilmikið
tillit til alþjóðlegra skuldbindinga á
sviði umhverfismála. Skýrasta dæm-
ið er Kyoto-bókunin, sem setur allri
samfélagsþróun og atvinnuuppbygg-
ingu á Íslandi næstu áratugina til-
teknar skorður, sem áður voru ekki
fyrir hendi. Það er tiltölulega nýtt
fyrir Íslendingum að þurfa t.d. að
kaupa sér gasdrifinn bíl til þess að
hjálpa til við að draga úr neikvæðum
áhrifum hnattrænnar hlýnunar veð-
urfars, en þetta er þó væntanlega
bara forsmekkurinn að því sem
koma skal. Spurningin er hvort
stjórnmálamenn treysta sér til að út-
skýra það fyrir kjósendum sínum að
þeir kunni að þurfa að færa ein-
hverjar fórnir í þágu umhverf-
isverndar.
Hnattvæðingin sækir okkur líka
heim í líki þeirra hundraða eða þús-
unda fólks af erlendu bergi brotið,
sem sækist eftir því að búa og starfa
á Íslandi. Málefni útlendinga hafa
verið í brennidepli á árinu og verða
það að öllum líkindum enn frekar á
nýju ári, ekki sízt í ljósi þeirrar tor-
tryggni og ótta, sem víða hefur graf-
ið um sig eftir hryðjuverkin í sept-
ember síðastliðnum. Á nýja árinu er
líklegt að mjög reyni á það hversu
umburðarlyndir og víðsýnir Íslend-
ingar eru þegar á reynir gagnvart
fólki af öðrum uppruna en íslenzk-
um, einkum og sér í lagi ef svo fer að
hér þrengist um atvinnu. Vænt-
anlega bera menn þó gæfu til að læra
af mistökum nágrannalandanna í
þessum efnum.
Öryggismálin og forgangsröðun
í ríkisfjármálum
Hryðjuverkin í september og sú
þróun á alþjóðlegum vettvangi, sem
þau hrundu af stað, mun hafa mikil
bein og óbein áhrif á íslenzk stjórn-
mál á nýju ári. Íslenzkir ráðamenn
standa til að mynda frammi fyrir
sömu spurningum og stjórnvöld í
öðrum vestrænum löndum um hvort
réttlætanlegt sé að takmarka per-
sónufrelsi í þágu innra öryggis. Þá
blasir við að vestræn ríki verða að
endurskoða varnir sínar gegn
hryðjuverkum. Augljóst virðist að
auka þarf viðbúnað á ýmsum öðrum
sviðum en í hefðbundnum hervörn-
um. Í fyrsta sinn geta Íslendingar
staðið frammi fyrir þeirri spurningu
hvort þeir séu sjálfir reiðubúnir að
leggja fjármuni af mörkum til að
tryggja varnir og öryggi landsins,
eins og önnur vestræn ríki hafa þurft
að gera um árabil, og þá hversu
mikla. Sú spurning mun án vafa
verða tilefni mikilla pólitískra deilna
um forgangsröðun í ríkisfjármál-
unum.
Hnattvæðing hugarfarsins
Morgunblaðið/Sverrir
Ráðherrar á Alþingi. Stjórnarandstöðunni tekst ekki að sauma að þeim en alþjóðleg þróun takmarkar æ meir svigrúm þeirra til ákvarðana.
Bæði hefur Ísland undirgengizt alls konar
alþjóðlegar skuldbindingar, sem takmarka
svigrúm stjórnvalda til að framfylgja stefnu,
sem gengur á skjön við það sem gerist ann-
ars staðar, og jafnframt verða stjórnvöld nú
miklu fremur en áður að horfa til aðstæðna
og atburða erlendis og alþjóðlegrar sam-
keppnisstöðu landsins er þau móta stefnuna
innanlands.
olafur@mbl.is
Stjórnmál
Ólafur Þ. Stephensen aðstoðarritstjóri
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. DESEMBER 2001 11