Morgunblaðið - 28.03.2002, Blaðsíða 36

MINNINGAR
36 FIMMTUDAGUR 28. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
V
issulega er göfugt að
vera þjónn í trúar-
legri merkingu þess
orðs, og helst auð-
mjúkur, en ég held
að það sé ekki gott takmark í
blaðamennsku. Mér er sama
hversu margir ráðgjafar myndu
segja mér að lífvænlegast sé að
vera þjónn, ég myndi ekki trúa
þeim eða fylgja.
Blaðamaður er ekki þjónn
nema í aukahlutverki, ef hann
tæki það alvarlega yrði hann
skelfilegur starfsmaður.
Ég velti fyrir mér sambandi
blaðmanns og lesanda, vegna þess
að það er enginn friður fyrir hug-
takinu „viðskiptavinur“, nú á gull-
öld (viðskipta)
ráðgjafans, og
ég hef greint
tilhneigingu
til að færa
þetta hugtak
miskunn-
arlaust á milli stétta.
Ráðgjöf í atvinnulífinu hefur
vaxið fiskur um hrygg og ráð-
gjafar annast nú hverskonar fyr-
irtæki og stofnanir. Ég efast hins-
vegar um að þeir geri sér grein
fyrir ólíkum uppruna, sögu og
inntaki sumra starfsgreina. Það
er ekki aðalmarkmið allra stétta
að hækka þjónustustig og að
þjóna viðskiptavinum né heldur
er þjónustulund alls staðar dyggð.
Ég tel því þess virði að hugsa um
„viðskiptavininn“.
Forngrikkir nefndu höf-
uðskepnurnar: Vatn, loft, jörð,
eldur. Mér virðist „varan“ vera
fimmta elementið hjá ráðgjöfum,
því í heimsmynd þeirra er allt hið
eina: Vara. Og sólin er „við-
skiptavinurinn“ (eða þjónustan
við viðskiptavininn).
Hugtakapörin læknir/
sjúklingur, kennari/nemandi,
blaðamaður/lesandi, afgreiðslu-
maður/viðskiptavinur, höfðu áður,
hvert fyrir sig, skýra merkingu.
Núna eru flestallir orðnir að við-
skiptavinum og, samkvæmt ráð-
um ráðgjafans, fagmennirnir
orðnir að afgreiðslufólki, æv-
inlega til þjónustu reiðubúið og
með greipt í huga að viðskiptavin-
urinn hafi alltaf rétt fyrir sér,
jafnvel þótt hann ljúgi. Ég efast
um að t.d. læknar vilji nefna sjúk-
lingana viðskiptavini, eða hvað?
Hversu auðmjúkur sem læknir
vill vera verður hann aldrei þjónn
nema í hjáverkum. Læknir er fag-
maður sem býr yfir þekkingu og
færni og sjúklingurinn er skjól-
stæðingur, tilbúinn til að sam-
þykkja ráð hans og hann treystir
honum fyrir málum sínum. (Hann
er aðeins viðskiptavinur við af-
greiðsluopið.)
Sambandið fagmaður/
skjólstæðingur krefst því strang-
ari siðareglna heldur en t.d. við-
skiptavinur/þjónn. Það felur í sér
meiri ábyrgð vegna þess að skjól-
stæðingurinn felur fagmanninum
mál sín og treystir því að hann
muni vel fyrir sjá. Ég vona því að
læknar taki aldrei upp á því að líta
á skjólstæðinga sína fyrst og
fremst sem viðskiptavini.
Einnig vona ég að kennarar
falli ekki í þá gryfju að líta á nem-
endur sem viðskiptavini og sjálfa
sig sem auðmjúka þjóna. Sam-
bandið kennari/nemandi er eitt-
hvað miklu meira og dýpra. Kenn-
arar vinna t.d. „að því að mennta
nemendur og stuðla að alhliða
þroska þeirra með fræðslu, upp-
eldi og þjálfun“ (1. siðaregla
kennara).
Þrátt fyrir lofgjörðina um þjón-
inn er enginn skortur á hús-
bændum; fólki, hópum og fyr-
irtækjum sem eru til í að stjórna
öðrum og jafnvel lög eru sett til að
stjórna skrifum í blöðum (hvers
konar umfjöllun í fjölmiðlum um
tóbak til annars en að vara við
skaðsemi þess er bönnuð). En
hversu margir sem húsbændurnir
verða breytist blaðamaðurinn
ekki í þjón og hann þjónar ekki
neinum sérstökum, ekki útgef-
andanum, samstarfsmönnum sín-
um eða lesendum. Hann er sjálf-
stæður boðberi, sem upplýsir,
setur í samhengi, skýrir og hefur
áhrif á, og ef hann þjónar ein-
hverju, þá er það hinu skýra hlut-
verki sínu: Að segja satt og rétt
frá!
Höfuðhlutverk hans er ekki að
sýna viðskiptavinum þjón-
ustulund eða safna auglýsendum.
„Auglýsendur athugið, 60%
þjóðarinnar horfa á ...“ Hvað er
athugavert við þessa setningu?
Að RÚV virðist hér hafa meiri
áhuga á auglýsendum heldur en
áhorfendum. Ímynduðu sér ein-
hverjir að hlutverk Sjónvarpsins
væri að safna áhorfendum fyrir
auglýsendur og lögðu því niður
alla grimma fréttaskýringaþætti
og bættu við dagskrána lauflétt-
um þáttum með skemmtilegum
viðmælendum? Ef svo var höfðu
þeir ekki nógu víðtækan og djúp-
an skilning á menningu, sögu og
valdakerfinu til að bera virðingu
fyrir hlutverki fjölmiðla.
Samband blaðamanns og les-
anda er miklu strangara en sam-
band viðskiptavinar og þjóns.
Krafan er um að blaðamaðurinn
sé óháður hagsmunum og að hann
segi frá málum eða túlki eins og
hann best veit hverju sinni. Sam-
bandið er lifandi, það þróast og
þokast áfram í hverju máli fyrir
sig, eftir samtöl og ábendingar og
eftir því sem nýjar heimildir
koma fram.
Verk blaðamannsins geta verið
óþægileg fyrir lesandann, óþægi-
leg fyrir tilteknar manneskjur,
fyrirtæki, kaupstaði, borgarhverfi
og jafnvel fyrir hagsmuni Íslands
á alþjóðavettvangi. Blaðamaður
t.d. í sjónvarpi gæti gert frétta-
skýringaþátt sem er ekki í boði
neinna og fengið þáttinn sýndan í
sjónvarpinu og hann gæti valdið
miklum usla. Hann er af þessum
sökum ekki þjónn, heldur fagmað-
ur í því sem hann er að gera, hann
birtir vissulega sína sýn, en a.m.k.
ekki einhverra annarra.
Ég held að útgefendur, stjórn-
endur og lesendur hafi alltaf skilið
þetta, en ég er ekki alveg viss um
að (viðskipta)ráðgjafinn skilji
þetta. Þjónustustig er ekki mæli-
kvarði blaðamannsins og út frá
sjónarhorni hans er fjölmiðillinn
sem hann starfar hjá ekki vara.
Loforð blaðamannsins er að hafa
„í skrifum sínum sannfæringu
sína að leiðarljósi“ (5. siðaregla).
Loforð
blaðamanns
Ég velti fyrir mér sambandi blaða-
manns og lesanda vegna þess að það er
enginn friður fyrir hugtakinu „við-
skiptavinur“, nú á gullöld (viðskipta)-
ráðgjafans sem gerir ekki skýran
greinarmun á stéttum.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
✝ Haraldur Jó-hannsson fæddist
í Reykjavík 7. júlí
1926. Hann lést 18.
mars síðastliðinn.
Foreldrar hans voru
Jóhann Valdimars-
son, vélstjóri og pípu-
lagningameistari í
Reykjavík, og Sigríð-
ur Ebenezardóttir,
húsfreyja í Reykjavík
og síðar á Akranesi.
Stjúpfaðir hans var
Magnús Ásmunds-
son, sjómaður og
verkamaður á Akra-
nesi. Haraldur var ókvæntur.
Haraldur varð stúdent frá
Menntaskólanum í Reykjavík
1946 og lauk meistaraprófi í hag-
fræði frá University of London ár-
ið 1956. Þá tók hann BA-próf í
sagnfræði frá Háskóla Íslands ár-
ið 1986. Hann var hagfræðingur
hjá efnahagsmálanefnd um tíma
árið 1956, var formaður stjórnar
Útflutningssjóðs 1957-60 og for-
maður stjórnar
Hlutatryggingasjóðs
1959-62. Þá var hann
fyrirlesari við há-
skólana í Malaja árin
1964-68 og Jóhann-
esarborg í Suður-
Afríku 1969-71. Har-
aldur var hagfræð-
ingur hjá
Framkvæmdastofn-
un ríkisins frá 1973-
1977 og vann eftir
það að sjálfstæðum
verkefnum. Þá var
Haraldur einn helsti
efnahagsráðgjafi
vinstristjórnar Hermanns Jónas-
sonar árin 1956-58.
Eftir Harald liggja fjölmörg rit
og bækur um efnahagsmál og
sögu. Einnig tók hann saman
handbækur handa nemendum um
ensk orð og orðtök, enska máls-
hætti og útlend orð í ensku.
Útför Haraldar fór fram frá
Fossvogskapellu 25. mars, í kyrr-
þey að ósk hins látna.
Haraldur Jóhannsson hagfræðing-
ur er látinn hér í Reykjavík, 75 ára að
aldri.
Við Haraldur hittumst fyrst í árs-
byrjun 1940 þegar við byrjuðum nám
í undirbúningsdeild Einars Magnús-
sonar fyrir inntökupróf í Menntaskól-
ann í Reykjavík, sem þá var til húsa í
gamla Stýrimannaskólanum við
Öldugötu. Við áttum samleið austur
fyrir Læk og kynntumst fljótt.
Haraldur átti heimili á Akranesi en
bjó í Reykjavík hjá móðursystur sinni
á Lindargötu.
Við komumst báðir inn í Mennta-
skólann um vorið og vorum síðan
saman 6 ár í skólanum eins og þá
tíðkaðist.
Haraldur var ágætur námsmaður,
nokkuð jafnvígur á stærðfræði og
mál en við fórum í stærðfræðideild.
Þegar hann kom af Akranesi voru
stjórnmálaviðhorf hans tengd Fram-
sóknarflokknum en eftir annað árið í
menntaskóla var hann orðinn mikill
sósíalisti og þátttakandi í félagsstarfi
Æskulýðsfylkingarinnar. Hann byrj-
aði að leggja til efni í Æskulýðssíðu
Þjóðviljans 1943.
Haraldur stóð sig mjög vel í námi
en hafði greinilega mestan áhuga á
sögu og hafði lesið langt út fyrir
námsbækurnar.
Á námsárum okkar í menntaskóla
fórum við Haraldur tvisvar saman í
ferðir. Fyrra sinnið fórum við í ferð í
Þjórsárdal og gistum þar í tjaldi. Við
leigðum okkur hesta á Skriðufelli og
riðum tvo daga um svæðið. Fyrst fór-
um við upp með Þjórsá að Þjófafossi
en síðari daginn fórum við upp að
Háafossi. Þetta var ágæt ferð og
kostaði lítið. Seinni ferðina fórum við
sumarið eftir með Sveini Björnssyni
seinna verkfræðingi upp í Borgar-
fjörð. Við gengum víða um Borgar-
fjörð en enduðum hjá bekkjarsystur
okkar, Jóhönnu Guðmundsdóttur á
Ánabrekku. Þar var einnig Aðalbjörg
bekkjarsystir okkar sem bæði Sveinn
og Haraldur voru hrifnir af. Þetta
voru ágætar og ódýrar ferðir sem við
höfðum mikið gaman af.
Haraldur hafði ekki hug á námi í
sögu til ævistarfs og eftir stúdents-
próf fór hann til hagfræðináms í
London eftir eins vetrar dvöl í Kaup-
mannahöfn. Hann lauk B.Sc.Econ.-
prófi frá Lundúnaháskóla 1951 og
meistaragráðu frá sama skóla 1956.
Að námi loknu kom Haraldur heim
til Íslands og vann sem hagfræðingur
hjá efnahagsmálanefnd á árinu 1956
en varð formaður stjórnar Útflutn-
ingssjóðs 1957 til 1960 og varð for-
maður Hlutatryggingasjóðs bátaút-
vegsins 1959 til 1962. Hann vann á
sama tíma sem hagfræðingur hjá
Framkvæmdabanka Íslands.
Í lok þessa tímabils losnuðu tengsl
Haraldar við pólitíska áhrifamenn.
Hann fór úr landi og var næstu 6 til 7
árin erlendis. Fyrst var hann fyrirles-
ari í hagfræði við háskólann í Kuala
Lumpur í Malaja 1964 til 1968. Þar
var skortur námsbóka í hagfræði og
hann sagði mér að þarna hefði hann
skrifað á ensku nokkur námsrit í hag-
fræði sem háskólinn gaf út.
Eftir 4 ár þar eystra fór Haraldur
til Suður-Afríku og var fyrirlesari í
hagfræði við háskólann á Witwa-
terstrand í Jóhannesarborg 1969 til
1971. Eftir þessa 6 ára útivist kom
Haraldur til starfa hjá Fram-
kvæmdastofnun ríkisins til 1977 en
hefur síðan unnið að ýmsum verkefn-
um bæði sjálfstætt og fyrir ýmsa op-
inbera aðila.
Eftir menntaskólaárin hefur sam-
band okkar Haraldar verið stopult.
Við vorum ekki sammála í stjórnmál-
um og fórum hvor sína leið í námi og
störfum. Við höfum þó sést og hist og
ég minnist sérstaklega tveggja slíkra
funda. Í fyrra sinnið fórum við hjónin
með Haraldi til sr. Jónasar Gísla-
sonar og konu hans á Seltjarnarnesi
eftir að Jónas hætti sem biskup.
Þetta var ljúf samverustund þar sem
rifjuð voru upp gömul kynni og rakið
áratuga merkt starf.
Síðasta sinnið sem við hittumst var
á heimili okkar Guðrúnar á liðnu
hausti. Þá var Haraldur orðinn veik-
ur en hafði batnað verulega við með-
ferð. Við sátum saman nærri þrjá
tíma og allt var eins og í gamla daga.
Haraldur hafði alltaf mikinn áhuga
á sögu og það varð til þess að hann
tók BA-próf í sagnfræði við Háskóla
Íslands 1986.
Haraldur hefur samið, þýtt eða
gefið út á þriðja tug bóka og ritað
mikinn fjölda blaðagreina, fyrst í
Þjóðviljann en síðan í Tímann og
hann hefur skrifað fjölda greina í
tímarit.
Síðustu 2 ár a.m.k. hefur Haraldur
verið sjúkur. Stoð hans og læknir í
þessum veikindum hefur verið Krist-
ín E. Jónsdóttir bekkjarsystir okkar
og á hún þakkir skildar fyrir.
Haraldur var alla tíð einfari og var
einhleypur. Hann eignaðist þó dóttur
með íslenskri stúlku í London á
námsárum sínum en þau ákváðu að
gefa barnið þar í landi. Síðar á ævinni
reyndi Haraldur að finna þetta barn
en það gekk ekki þá. Mér er hins veg-
ar sagt að hann hafi náð sambandi við
þessa konu síðar og er það vel.
Stúdentahópurinn sem útskrifaðist
frá MR vorið 1946 á 100 ára afmæli
skólans er farinn að þynnast enda
kominn á áttræðisaldurinn.
Ég þakka Haraldi samfylgdina og
bið honum blessunar Guðs.
Páll Sigurðsson.
Langt er síðan ég heyrði fyrst get-
ið um Harald Jóhannsson hagfræð-
ing. Ætli það hafi ekki verið 1956,
þegar Hermann Jónasson, úr Fram-
sóknarflokki, myndaði ríkisstjórn
með Alþýðuflokki, og Alþýðubanda-
lagið þurfti að koma þar inn, vegna
þess að fylgi hinna tveggja fyrr-
nefndu flokka var ekki nægilegt til að
mynda ríkisstjórn. Þá komust ýmsir
róttækir menn að störfum á vegum
þessarar ríkisstjórnar, þeirra á meðal
Haraldur Jóhannsson hagfræðingur,
sem þá hafði nýlokið meistaraprófi
(hons.) í hagfræði í London. Hann
varð hagfræðingur hjá Efnahags-
málanefnd ríkisstjórnarinnar í júlí–
des. 1956. Þá varð hann formaður
stjórnar Útflutningssjóðs 1957–1960.
Ný ríkisstjórn tók við völdum seint á
árinu 1959, og markaði það þáttaskil í
störfum hjá Haraldi. Hann varð for-
maður stjórnar Hlutatryggingasjóðs
bátaútvegsins árin 1959–1962.
Haraldur var mjög vel fær í er-
lendum tungumálum, einkum í
ensku, og átti því auðvelt með að
sækja á önnur mið en íslensk til at-
vinnu. Hann varð fyrirlesari í hag-
fræði við háskóla í Malaja og í Jó-
hannesarborg í Suður-Afríku á
árunum 1964 til 1971. Þá tók völd
vinstrisinnuð ríkisstjórn hér á landi
og Haraldur fékk vinnu. Hart, þegar
pólitík ræður starfsframa manna, en
þannig var það um Harald, kunningja
minn Jóhannsson.
Oft hittumst við, einkum í stræt-
isvögnum, en hann mun ekki hafa átt
bifreið.
Haraldur varð stúdent frá
Menntaskóla Reykjavíkur 1946, þeg-
ar sá skóli átti aldarafmæli. Árið 1996
fögnuðu skólafélagarnir hálfrar aldar
stúdentsafmæli, og sagði Haraldur
mér, að þá hefði mikið verið um dýrð-
ir í þeim hópi. Ég sá Harald síðast
nokkrum dögum áður en hann lést.
Var það í strætisvagni frá Hlemmi og
niður í bæ. Hann vakti athygli hvar
sem hann fór: grannur, beinvaxinn og
hnarreistur, venjulega mjög snögg-
klipptur. Hann var einhleypur alla
sína ævi.
Ég hefi minnst á hagfræðinginn
Harald Jóhannsson, sem var þekkt-
astur undir þeim menntatitli. En
hann var liðtækur rithöfundur og lét
margt frá sér fara, sem halda mun
minningu hans á lofti. Aðrir en ég
munu tíunda það nánar.
Ég kveð ágætan samferðamann á
lífsins leið. Fari hann í friði, friður
guðs hann blessi.
Auðunn Bragi Sveinsson.
Ég man ekki lengur hvar ég fyrst
hitti Halla Jó. eins og Haraldur Jó-
hannsson hagfræðingur nefndist
hvunndagslega, en það var á þeim
sælu árum þegar lífið var líf. Komm-
únisminn var kommúnismi og auð-
valdið auðvald. Alþýðan var alþýða og
menntamennirnir menntamenn.
Listin var list og skáldskapurinn
skáldskapur. Þá var „menntamanna-
einræðið“ öðruvísi en nú og að engum
hvarflaði menntað einveldi líkt og
fyrrum í Evrópu. Því síður kom
mönnum í hug að selja sameignir
þjóðarinnar fyrir slikk og koma upp í
leiðinni safni af forstjórum og öðrum
embættismönnum hvar sem hægt
var að koma þeim fyrir á þreföldum
launum án vinnuskyldu. Þá voru
flokkarnir flokkar og allt forræði í
þeirra höndum. Á þeim dögum var
formaður Sjálfstæðisflokksins ráð-
herra og bankastjóri og Þórarinn
Viðar sendill á Þjóðviljanum.
Það var á þeim sælu dögum þegar
framtíðin var framtíð og fortíðin for-
tíð að ég hitti Halla Jó. í Tjarnargötu
20 og á Kommakaffi á Þórsgötu 1 eða
á Þjóðviljanum og síðar á kaffihúsum
bæjarins því við Halli vorum báðir
kaffihúsamenn en stunduðum lítið
bari og blöndunarstaði. Haraldur Jó-
hannsson var á sínum tíma sérfræð-
ingur hjá Framkvæmdastofnun rík-
isins og efnahagsráðgjafi
ríkisstjórnar. Hann var fyrsti hag-
fræðingurinn sem ég talaði við og ég
var óspar á að dæla upp úr honum
hverjum fróðleiksmolanum á eftir
öðrum um þessa ódýru fræðigrein
sem nú er látin stjórna heimsruglinu.
Hann svaraði alltaf af kurteisi og
þekkingu eins og honum var lagið.
Hann talaði aldrei illa um fólk, hvorki
andstæðinga né samherja, og fann
hverjum eitthvað til málsbóta ef unnt
var og gerði sér alla menn jafna. Síð-
ustu árin var Halli einstæðingur.
Fornir samherjar horfnir eða höfðu
snúið við honum baki. Þá sneri hann
sér að öðrum áhugaefnum, einkum
sögu og skáldskap. Hann þýddi bæk-
ur og gaf út. Einstæðingsskapinn bar
hann af sömu kurteisi og annað mót-
læti í lífinu. Halli Jó. er farinn. Ég
þakka honum við leiðarlok áratuga
kunningsskap, kaffispjall og fræðslu.
Jón frá Pálmholti.
HARALDUR
JÓHANNSSON