Morgunblaðið - 27.08.2002, Blaðsíða 32

MINNINGAR
32 ÞRIÐJUDAGUR 27. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Við vissum það sem
unnum á Þjóðviljanum
hve vel Vilborg kunni til
verka, hvort heldur hún
var fréttamaður, við-
talasmiður, fréttastjóri
eða ritstjóri Sunnu-
dagsblaðsins. Hún kunni þá list að
hvetja aðra til að leggja sig fram með
því að ganga sjálf hiklaust til verk-
efna og leysa þau fljótt og örugglega.
Hún var næm bæði á það sem frétt-
næmt var og hvernig að tíðindum
mætti beina ljósi þeirrar sérstöðu,
þess skilnings á mannlegt félag sem
vinstrimannablað reyndi að styrkja.
Afrek Vilborgar í blaðamennsku voru
mörg – ég minni aðeins á eitt: hvernig
hún kom sér inn í Tékkóslóvakíu rétt
eftir innrás sovéthersins 1968 og
sendi blaði sínu þaðan ítarlegar frá-
sagnir af andófi og raunum þeirra
sem höfðu tengt miklar vonir við
„sósíalisma með mannlegri ásýnd“.
Þessar greinar, sem og svo margt
annað sem Vilborg skrifaði, risu af
skýrri dómgreind og þekkingu og
áttu góðan þátt í því starfi að kveða
niður ýmislega óskhyggju vinstri-
manna um það pólitíska mynstur sem
risinn í austri vildi tryggja með her-
valdi.
Við þekktum hreinskiptni hennar
og hispursleysi í pólitískum viðhorf-
um og mannlegum samskiptum. Síst
faldi hún sig á bak við þægindi dauf-
legra skoðana. Hún þoldi illa flátt-
skap og hræsni og þá menn sem liprir
voru við að hagræða skoðunum sínum
eftir hentisemi. Hún gat vel verið
dómhörð, en það þýddi ekki að hún
ætlaðist til þess að menn hugsuðu
eins og hún vildi. Hún kunni vel að
meta hvern og einn „eins og hann er,“
ef finna mætti í honum þann mennsk-
an kjarna sem henni þótti nokkurs
virði. Hún hataðist við það siðgæði að
hver sé helst að olnboga sig áfram, en
hún ræktaði vel þá „olnbogakennd“
að við getum hnippt hvert í annað
þegar lítið liggur við, átt hvort annað
að. Hún var vinamörg og vinir hennar
mátu hana mikils.
Við þekktum ást hennar á ferðalög-
um, við sem komum saman á sunnu-
dögum til stuttra gönguferða og fór-
um sem flest í lengri ferð saman á ári
hverju. Við vorum á slíku ferðalagi
um öræfi landsins þegar Vilborg lést.
Þegar ég hugsa um síðasta daginn
sem hún lifði finnst mér sem þar komi
saman margir góðir og sterkir þættir
í lífi hennar. Snemma dags voru sam-
ferðamenn að leika sér við að kasta
fram vísum og Vilborg orti eina sem
byrjar svo:
Vill ei okkar vænstu manna
vera eftirbátur.
Þessi orð eiga betur við hana sjálfa
en þann sem ljóðað var á: hún var
kappsöm og vildi síst vera annarra
eftirbátur. Seinna um daginn komum
við að gljúfrunum miklu við Kára-
hnúka, glöddumst saman við stór-
fengleik landslagsins og reiddumst
þeim spjöllum sem yfir vofa. Á leið-
inni upp frá helli í Hafrahvömmum
sagði veikt hjarta Vilborgar til sín,
uppgangan var sársaukafull, en hún
sneri sér að okkur sem höfðum dreg-
ist nokkuð aftur úr með henni og
sagði með ögn dapurlegu brosi á vör:
„Það er eins og segir í reyfurunum:
Hjartað ræður för.“ Svo sendi hún
okkur á undan sér, öll nema bernsku-
vinkonu sína, þær tvær gengu saman
þessa síðustu bröttu brekku í lífi
hennar.
Hér kemur margt saman: ást og
virðing fyrir náttúrunni, kjarkur og
kappsemi, gaman sem hugurinn hef-
ur af því að tengja sig við skáldskap-
arviðleitni og margskonar lestur, vin-
átta sem lengi stendur. Einbeittur
vilji til að njóta tilverunnar, ekki síst
VILBORG
HARÐARDÓTTIR
✝ Vilborg Harðar-dóttir fæddist í
Reykjavík 13. sept-
ember 1935. Hún lést
við Snæfell 15. ágúst
síðastliðinn og var
útför hennar gerð
frá Dómkirkjunni 23.
ágúst.
torsóttra gæða hennar.
Þá um nóttina hvarf Vil-
borg inn í öræfin þar
sem allt kvikt, allt sem
grær, erfiðar í harðri
glímu við fagran og
grimman mikilleik
auðnarinnar og kennir
okkur margt um það
hver við erum og gæt-
um orðið.
Árni Bergmann.
Mikið vatn er til sjáv-
ar runnið síðan við tvær
stöllur gengum saman á
fögrum sumardegi Selárdalsheiði fyr-
ir þremur tugum ára. Lagt var upp
frá fóstru Villu í Tálknafirði, henni
Steinu sem var Villu sem önnur móð-
ir. Villa hafði mikið dálæti á Steinu og
hafði dvalið langdvölum hjá henni í
æsku sinni.
Þangað sótti Villa á hverju sumri
meðan báðar lifðu. Að ferðalokum var
einnig dvalist þar við höfðinglegar
móttökur og áttum þar ljúfar stundir.
Seinna þetta sama sumar gerðum
við annan leiðangur og nú skyldi Flat-
eyjardalur kannaður. Við gengum af
stað undir kvöld í mildu sumarregni
og ætluðum að ná gangnamannakofa
þar á heiðinni. Fljótlega lagðist að
okkur þoka, regnið jókst og flóðgáttir
himinsins opnuðust og okkur sóttist
ferðin seint enda búnaður annar en
nú gerist á gönguferðum, niðursuðu-
dósirnar þungar, blýþungir pokarnir
hjuggust í bakið og engir mælar að
styðjast við.
En Villa kunni ráð við því, hún taldi
skrefin langtímum saman til að finna
út genginn kílómetrafjölda, enda var
hún óvenju þegjandaleg á göngunni
þar sem húm skálmaði á undan, feti
framar eins og ævinlega. Seinna kom-
umst við að að því að fjárfellir hefði
verið á þessum slóðum um nóttina
enda fennti í fjöll.
Hrakningum okkar skal hér ekki
lýst. Að endingu fundum við þó skál-
ann, ekki var um upphitun að ræða.
Það tók okkur því tvo sólarhringa að
reyna að þurrka reyturnar. Við stytt-
um okkur stundir við að lesa fyrir
hvor aðra Vor í verum Theódórs Frið-
rikssonar.
Heldur endaslepp varð ferðin sú og
góðhjartaðir bændur fluttu okkur
enn blautar til byggða, en við
strengdum þess heit að Flateyjardal-
ur skyldi kannaður þó í annan tíma
yrði. Það var árum seinna efnt, í
góðra vina hópi.
Þá var valin leiðin um Víknafjöll.
Einnig þá hrepptum við snjóhragl-
anda, miklar rigningar og óvæð vöð.
Nú kom gott fólk á Brettingsstöðum
til bjargar, þurrkaði vosklæðin, hýsti
og veitti lúnum ferðalöngum yl í
kroppinn.
Þetta sama sumar árið 1972 var
einnig gengin fyrsta ganga göngu-
hópsins okkar góða sem enn er að og
gengið hefur fjöll og firnindi. Framan
af um fornar leiðir og fáfarnar slóðir
enda gönguhópar þá enn ekki í tísku.
Gárungar hentu gaman að og kölluðu
„kommatrimmið“ sem festist við hóp-
inn. Hópurinn sá var enn á ferð þó
með nýju sniði væri í hinstu för Villu.
Í gönguhópnum hefur Villa ætíð
verið í fararbroddi, átt hugmyndir að
ferðum, oft á tíðum skipulagt þær í
smáu sem stóru, enda krafturinn og
eljan óþrjótandi. Á fjöllum höfum við
átt okkar bestu stundir, ógleymanleg-
ar öllum þeim sem þátt tóku. Nú er
skarð fyrir skildi og hópurinn verður
aldrei samur. Það var táknrænt fyrir
Villu að kveðja á fjöllum, hafandi
gengið sinn síðasta spöl meðfram
Hafrahvammagljúfrum sem styrinn
stendur um. Við vinirnir velkjumst
ekki í vafa um vilja hennar varðandi
íslenska náttúru.
Við síðustu brottför Vilborgar frá
Snæfelli lagði mjöllina yfir og það
varð kalt.
Þá skal telja annað sameiginlegt
vafstur okkar margra vinkvenna.
Rauðsokkaárin, við vildum jafn-
rétti og bættan heim handa börnum
okkar og annarra. Það var fundað,
gengið, sungið, smíðað, saumað,
teiknað, málað, tekið húsnæði á leigu
er fékk nafnið Sokkholt, gefið út blað-
ið Forvitin rauð, í það þurfti að semja
allt efni og síðan selja, samin var röð
útvarpsþátta, tekið þátt í sjónvarps-
umræðum, haldnar ráðstefnur, farið
á fundi í hinum ýmsu félögum innan
og utan bæjar að kynna málstaðinn.
Sérstaklega voru allskyns karla-
félög iðin við að falast eftir kynning-
um og vildu vita hvað þessar bylting-
arkerlingar væru eiginlega að boða.
Víða voru okkur ekki vandaðar kveðj-
urnar.
Alls staðar á brattan að sækja og
barist fyrir réttindum er þykja sjálf-
sögð í dag. Sameiginlegt átak með
öðrum hópum kvenna var Kvennafrí-
dagurinn sem var hápunktur barátt-
unnar, nú varð að hlusta á rödd
kvenna og það tókst að ná eyrum.
Smám saman breyttust viðhorfin í
þjóðfélaginu og með sanni má segja
að til nokkurs var unnið. Það var
harðsnúinn hópur kvenna sem sneri
bökum saman og mynduðu kjarna
hreyfingarinnar. Þessi ár voru ótrú-
lega skemmtileg og gjöful okkur öll-
um, gleðin var ríkjandi og væntum-
þykjan varir enn. Þar sem
annarsstaðar var Villa að sjálfsögðu
fremst meðal jafningja. Í starfi sínu á
Þjóðviljanum hélt hún árum saman
úti síðu helgaða baráttumálum
kvenna. Hún sat í nefndum og ráðum
og síðar á þingi og sótti málin fast.
Þar kom að áherslur og skoðanir
breyttust í rauðsokkahópnum, póli-
tíkin skerptist og leiðir hlaut að skilja.
Nýrra leiða varð að leita til að þoka
málum áfram. Margar okkar fundu
helst hljómgrunn innan Alþýðu-
bandalagsins en entumst þar mis-
lengi. Þar sem annarsstaðar var Villa
ötull og öflugur liðsmaður.
Og það var gengið gegn her í landi
og fyrir friði í heimi hér.
Ótaldir eru allir vina- og gleðifund-
irnir.
Hvar sem Villa fór sópaði hún að
sér vinum, ungum sem öldnum, átti
vini út um allan heim. Fjörið reið ekki
við einteyming, alltaf svolítið ólm og
óþolinmóð, hlutirnir áttu að ganga
hratt fyrir sig. Ætíð feti framar, ekki
alltaf auðveld viðskiptis enda skap-
mikil, en heil og sönn í hverju sem
hún tók sér fyrir hendur. Lífsnautna-
konan Villa, menning og listir hjart-
fólgnar og hana fýsti í ferðalög, ferðir
til framandi landa og fór víða. Villa
var engri lík. Atorkukona sem kom
meiru í verk en flestir og hart er að
taka þeirri staðreynd að ekki gefist
lengri grið.
Þegar litið er yfir farinn veg er svo
ótal, ótal margs að minnast sem
þakka ber og það var gæfa að fá að
eiga samleið. Í raun var Villa mér
örlagadís.
Með söknuði kveðjum við Hjalti
okkar hjartkæra vin og félaga.
Edda Óskarsdóttir.
Vilborg Harðardóttir kom víða við í
lífinu og lagði mörgum málum lið með
hugmyndaauðgi sinni og atorku. Okk-
ur, sem höfum verið vinkonur Villu til
fjölda ára, langar til að minnast sér-
staklega framlags hennar til kvenna-
baráttunnar, einkum á áttunda ára-
tugnum. Við unnum allar með Vil-
borgu í Rauðsokkahreyfingunni,
sumar þekktu hana áður en aðrar
kynntust henni þar og allar höfum við
verið í nánu sambandi við hana síðan.
Okkur langar að draga fram nokkrar
myndir úr minningasafni okkar.
Það var á umbrota- og uppreisn-
artímum ungs fólks að hópur kvenna
kom saman í apríl 1970 og spurði
„hvað getum við gert hér á Íslandi til
að bæta hlut kvenna?“ Þetta varð
söguleg stund því við söfnuðum liði til
göngu 1. maí á rauðum sokkum. Þeg-
ar við svo tókum þátt í að setja Rauð-
sokkahreyfinguna af stað þarna fyrir
rúmum 30 árum var það, eins og Vil-
borg orðaði það sjálf í tímaritinu Veru
árið 1998, „af knýjandi þörf, þörf á að
breyta samfélaginu, berjast gegn
óréttlætinu og ekki síst frelsa sjálfa
mig og konur upp til hópa“. Aðal-
markmiðið var viðhorfsbreyting og
frelsun kvenna, eins og það var orðað.
Við sáum orsökina í samfélagsgerð-
inni sjálfri, kynferðislegum fordóm-
um, viðjum uppeldis og verka- og
hlutverkaskiptingu á heimilum,
vinnustöðum og í félagslífi.
Fyrsta myndin af vinkonu okkar,
Villu, er þessi hugmyndaríka Villa,
svo baráttuglöð, dugleg og framtaks-
söm, alltaf uppfull af nýjum hug-
myndum og gædd þeim sérstaka eig-
inleika að kunna að fylgja hug-
myndum sínum eftir. Vilborg var
ótvíræður leiðtogi, það erum við allar
sammála um, og vísaði veginn á þenn-
an hressa hátt í óhefðbundnu skipu-
lagi Rauðsokkahreyfingarinnar og
hópastarfi. Það var öllum ljóst og fór
ekki á milli mála þegar hún var komin
á fund eða mannamót.
Sumt af því sem við börðumst fyrir
þykir okkur ansi sjálfsagt í dag eins
og nöfn kvenna í símaskrá og á dyra-
bjöllum, aðgangur kvenna að öllum
skólum eða matreiðslukennsla fyrir
bæði kyn, en önnur eru enn fjarlæg
eins og að kynin dreifist meira á þær
námsleiðir sem í boði eru, launajöfn-
uður og þátttaka kvenna í stjórnmál-
um, svo dæmi séu tekin úr stefnuskrá
Rauðsokkanna frá 1970. Á þeim tíma
var ein kona á alþingi og ein í borg-
arstjórn og það var sama konan.
Þessu vildum við breyta.
Þegar við minnumst þessara liðnu
ára gerum við okkur vel grein fyrir
því að það er mjög erfitt að draga
fram hver gerði hvað, eigna einhverri
einni verk eða hugmynd, í Rauð-
sokkahreyfingunni þróuðust hlutirnir
í samstarfi í hópum, umræðum og
uppákomum. En það er útilokað að
neita því að Vilborg átti hugmyndir
og frumkvæði að mörgum málum.
Þar viljum við nefna vikulega jafn-
réttissíðu í Þjóðviljanum, baráttuna
fyrir löglegum fóstureyðingum og
tengsl kvennabaráttu og verkalýðs-
baráttu. Vilborg varð einna fyrst til
að taka alvarlega og vinna að hug-
myndinni um kvennaverkfall á
kvennaárinu. Margt fleira mætti
nefna.
Kvennafrídagurinn 24. október
1975 var haldinn um allt land og í
Reykjavík var haldinn einhver fjöl-
mennasti baráttufundur sem haldinn
hefur verið hér á landi og er enn í
huga margra kvenna vendipunktur í
lífi þeirra. Rauðsokkahreyfingin hafði
ráðgert að hefja kvennaárið með
fundi í Neskaupstað í janúar, en þar
féll mannskætt snjóflóð svo fresta
varð fundinum. En hvað skyldi gera?
Vilborg fékk auðvitað hugmynd:
„Höldum láglaunaráðstefnu.“ Hún
setti sig í samband við konur í fjórum
vekalýðsfélögum til að undirbúa ráð-
stefnu í samvinnu þeirra og Rauð-
sokkahreyfingarinnar. Ráðstefnan
var haldin strax 26. janúar og í
miðjum alvarlegum umræðum um
stöðu láglaunakvenna í samfélaginu
elduðu hinar húslegu Rauðsokkur
ljúffenga kjötsúpu ofan í a.m.k. 200
manns og þá táraðist Villa eftirminni-
lega yfir laukskurðinum. Á ráðstefn-
unni lagði Vilborg áherslu á að konur
legðu niður vinnu einn dag til að und-
irstrika framlag sitt til atvinnulífsins.
Þessi ráðstefna olli því að Rauðsokka-
hreyfingin náði tengslum við verka-
lýðshreyfinguna og átti að okkar mati
mikinn þátt í að verkfallið eða
kvennafríið fékk góðan hljómgrunn,
varð svo víðtækt og náði til svo
margra kvenna.
Vilborgu fylgdi alltaf baráttugleði,
við undirstrikum orðið „gleði“, hún
sagði svo oft „þetta er svo skemmti-
legt“. Í Rauðsokkahreyfingunni lögð-
um við áherslu á að lítið ynnist nema
gleðin væri með í för. Ein ung kona
komst svo að orði um Villu: „Hún er
svona stelpukona.“ Og svo var þessi
umhyggja hennar fyrir öllum, vinum
sínum hér á landi og erlendis, börnum
þeirra og foreldrum.
Við sjáum Villu fyrir okkur að leið-
beina öðrum um framsetningu og efn-
istök í rituðu máli, t.d. þegar verið var
að undirbúa útgáfu á blaði Rauðsokka
„Forvitin rauð“. Hún hafði gjarnan
hönd í bagga með því sem skrifað var.
Þar nutum við sérþekkingar hennar
og færni en Vilborg var frábær blaða-
maður. Hún lagði alltaf áherslu á að
setja baráttuna í forgang og jafnrétt-
isbaráttuna í víðtækt samhengi.
Árið 1973 hleypti Vilborg af stokk-
unum sérstakri síðu í Þjóðviljanum
um kvennfrelsismál, þrátt fyrir að
ekki væri eindregin ánægja með að
leggja heila síðu vikulega undir þetta
efni, og hún hélt þessari síðu úti til
1976. Síðan var mikil nýjung, aldrei
fyrr höfðu réttindabaráttu kvenna
verið gerð slík skil og hún var líka ný-
stárleg í blaðamennsku almennt.
Gamansemin og kímnin sem var Villu
svo eðlislæg blómstraði á síðunni
þannig að þetta varð aldrei tyrfið eða
þurrt efni.
Rauðsokkar fylgdu frumvarpi um
frjálsar fóstureyðingar og fræðslu um
kynlíf og getnaðarvarnir vel eftir með
Villu í broddi fylkingar, en hún var þá
um tíma þingmaður. Hún sat í nefnd
sem vann að undirbúningi laganna
sem samþykkt voru 1975. Þar vann
hún mikið og gott verk og átti veru-
legan þátt í því að skýrslan sem var
grundvöllur frumvarpsins og frum-
varpið tóku á sig þá mynd sem varð.
Þeir sem fylgdu lögleiðingu fóstur-
eyðinga voru gjarnan úthrópaðir sem
barnamorðingjar svo að margar kon-
ur þorðu ekki að styðja málstaðinn
opinberlega þótt þær gerðu það á
laun.
Enn ein myndin er af Vilborgu þeg-
ar hún var einn af þremur fulltrúum
Íslands á kvennaráðstefnu Samein-
uðu þjóðanna í Mexíkó árið 1975.
Undirbúningur af hálfu íslenskra
stjórnvalda var harla lítill miðað við
aðrar þjóðir, en Villa var með gömlu
ferðaritvélina sína, límbandið og
skærin í farteskinu – blaðamanns-
áhöld þess tíma. Gengið var frá álits-
gerðum, tillögum og öðrum plöggum
með því að vélrita aftur og aftur,
skeyta saman og fjölfalda og þetta allt
þrátt fyrir að Villa vélritaði aldrei
nema með fjórum puttum, allan sinn
blaðamannsferil.
Svipmyndirnar halda áfram að
hrannast upp í huganum, eins og ferð
Rauðsokka í skíðaskála kvenna í
Skálafelli eða við saman að mótmæla
jólaþrældómi húsmæðra á Þorláks-
messu í Austurstræti sem kom ýms-
um í geðshræringu – og svo flýttum
við okkur heim til að baka! Annað
skipti á Akranesi með rauða kvígu
með borða um sig miðja, „Miss Young
Iceland“, til að mótmæla kroppasýn-
ingu. Villa að uppfræða erlenda
blaðamenn um kvennabaráttu á Ís-
landi, Villa að flétta hár dóttur sinnar
á löngum fundi í Sokkholti, félagsmið-
stöð Rauðsokka. Langir ritstjórnar-
fundir um blað hreyfingarinnar og
vinna við það næturlangt í auðu húsi
og ekki gleymum við öllum fundunum
hjá ýmsum félagasamtökum til að
ræða stöðu kvenna í þjóðfélaginu.
Villa hefði hlegið ef hún hefði lesið í
blöðunum nú um helgina að ungar
rappandi stúlkur sóru það af sér að
vera brjálaðar Rauðsokkur, þótt þær
væru hressar! Þetta segir okkur að
Rauðsokkahreyfingin hafði áhrif og
minningar um hana lifa enn! Við vilj-
um undirstrika að þar lagði Vilborg
Harðardóttir drjúgan skerf til mála,
þessi siglda, víðlesna og skemmtilega
kona. Það er í anda Rauðsokkahreyf-
ingarinnar að skrifa minningargrein í
hópstarfi.
Við vottum öllum aðstandendum
Vilborgar Harðardóttur okkar inni-
legustu samúð.
Elísabet Gunnarsdóttir, Erna S.
Egilsdóttir, Gerður G. Ósk-
arsdóttir, Guðrún Hallgríms-
dóttir og Hildur Hákonardóttir.
Við Vilborg Harðardóttir vorum
samtímakonur. Áttum samleið lengi,
oft og víða. Höfðum mótast við svip-
aðar aðstæður og vorum mjög sam-
mála í jafnréttisbaráttunni.
Nokkru fyrir miðja síðustu öld hóf-
um við nám hvor í sínum bekknum í
kvennaskóla þar sem megináhersla
var lögð á hlýðni, aga og vinnusemi.
Þessi skóli var dálítið forpokaður og
ekki lengur í takt við tímann, sem
kynti undir uppreisnarhug. Þaðan
tókum við landspróf þremur árum
síðar og síðan stúdentspróf frá
Menntaskólanum í Reykjavík árið
1955. Árgangurinn okkar heldur vel
saman, leggur land undir fót með
vissu árabili og hittist þar fyrir utan
til að gera sér glaðan dag með ýmsu
móti. Villa lét sig ekki muna um að
taka saman og prenta æviskrár allra
samstúdentanna og bætti síðan við og
leiðrétti eftir þörfum. Þannig var hún
framtakssöm.
Við Villa vorum í þeim hópi kvenna
sem stofnuðu Rauðsokkahreyfinguna
árið 1970. Þá kynntumst við mjög vel
og unnum lengi saman. Ég treysti
henni og dáðist að baráttuþreki henn-
ar og einurð. Ekki tel ég á neinn hall-
að þótt fullyrt sé að engin hafi unnið
Rauðsokkahreyfingunni af jafnmikilli