Morgunblaðið - 18.12.2002, Blaðsíða 5
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 18. DESEMBER 2002 D 5
BÆKUR
GREEN
ww
w.
for
va
l.is
ÉG velti því stundum fyrir mér
hvernig á því standi að skáld eitt
fátækt og drykkfellt á 19. öld sé í
slíkum hávegum haft hjá þessari
þjóð að engu öðru er líkt. Kveð-
skapur Jónasar Hallgrímssonar er
að sönnu mikilfenglegur og framlag
hans til endurnýjunar máls mikið.
En það er eitthvað annað og meira
sem kveikir þennan samhljóm þjóð-
ar og skálds. Varla líður ár án þess
að út komi um skáldið meiri háttar
ritsmíð. Honum er helgaður Dagur
íslenskrar tungu og sérstök verð-
laun veitt í nafni hans. Hann er ást-
mögur þjóðarinnar segja menn,
hver sem raunveruleikinn er. Hall-
dór Laxness sagði í Alþýðubókinni
Jónas vera „skáld íslenskrar vit-
undar. Því svo eru kvæði hans
órjúfanlega teingd þeim eigindum
er marka íslendíngum sérstöðu að
þeirra verður ekki notið þess utan“.
Víst er að ljóð Jónasar eru meira
en orðin tóm. Undirtexti þeirra
tengist bæði tíma Jónasar, fornum
skáldskap, málfarsbyltingu hans og
nýsköpun tungunnar en einnig því
að um fáa höfunda hefur eins mikið
verið ritað svo að menn eru meðvit-
aðri um þennan undirtexta en ella.
Það þarf því töluvert hugrekki til
að ráðast í það verk að
þýða kvæði lista-
skáldsins góða yfir á
önnur tungumál því að
hverju kvæði fylgir svo
mikill farangur. Þetta
gerir Dick Ringler frá-
bærlega, að því er ég
fæ best séð, í úrvali
enskra þýðinga á ljóð-
um og öðrum verkum
Jónasar, sem hann
nefnir Bard of Iceland.
Jónas Hallgrímsson,
poet and scientist.
Hann tekst á við hið
ómögulega og ég
minnist þess ekki að
hafa séð öllu vandaðra þýðingar-
verk í það minnsta hvað hina fræði-
legu hlið þeirra snertir.
Bók hans er raunar ekki aðeins
þýðingar á 68 verkum Jónasar,
ljóðum, sögum og fræðiritum, held-
ur er hún einnig fræðileg kynning á
Jónasi og ritverkum hans. Hann
rekur sögu hans, og kynnir lands-
hætti hér og í Danmörku og tengir
skáldið við strauma og stefnur líð-
andi stundar. Dick Ringler þekkir
viðfangsefni sitt býsna vel og nálg-
ast það fá ýmsum hliðum og af víð-
sýni.
Það úrval verka sem hér er birt
sýnir fremur hugsuðinn Jónas en
lífsnautnamanninn og fagurkerann
þótt hvorttveggja sé fyrir hendi
enda telur þýðandinn hann hafa
verið trúfastan höfuðdygðunum,
nytsemi, fegurð, sannleika og sið-
gæði, en hafi metið sannleikann
mest. Leit hans eftir
sannleikanum hafi
gert honum kleift að
skapa stórbrotinn
skáldskap en hún hafi
einnig leitt hann af
vegi hamingjunnar.
Þess ber að vísu að
geta að þetta þýðing-
arverk er í reynd
stytting eða saman-
tekt annars verks sem
óbirt er, Jónas Hall-
grímsson, Selected
Writings in Poetry
and Prose. Í viðbót við
það sem hér er birt
eru 40 þýðingar auk
skýringa og athugunargreina. At-
hygli vekur að Ringler þýðir einnig
nokkur ljóð og sögur sem Jónas
gefur í skyn að séu þýðingar eða
byggð á textum manna á borð við
Schiller, Heine og H.C. Andersen.
Ef til vill má það sýnast óvenjulegt
að þýða þýðingar Jónasar en þess
ber þó að geta að slíkt dregur upp
fyllri mynd af skáldinu enda voru
þýðingar Jónasar oft aðeins laus-
lega byggðar á frumverkunum og í
reynd meiri nýsköpun en þýðing.
Hverri þýðingu fylgir ítarleg skýr-
ing með ótal athugunargreinum. Í
fæstum tilvikum byggjast þær á
frumathugunum höfundar en bera
vott um þekkingu hans á efninu og
í einstaka tilvikum kemur hann
með athyglisverðar ábendingar og
tilgátur. Ég nefni sem dæmi
skemmtilega tilgátu hans og Ás-
laugar Sverrisdóttur um rauða
skúfinn í Ég bið að heilsa en um
þetta hafa þau áður birt ritgerð.
Þau höfðu komist að því að á þess-
um tíma voru skotthúfur íslenskra
kvenna almennt með grænum skúf
og í reynd sé rauði skúfurinn bylt-
ingartákn í anda „bonnet rouge“
sem tengdist Júlíbyltingunni í
Frakklandi. Í reynd væri stúlkan í
kvæðinu því eins konar fjallkonu-
tákn og kvæðið því herhvöt.
Auk þess er í bókinni ítarleg um-
fjöllun um íslenska bragarhætti og
aðra þá hætti er Jónas notar.
Almennt sýnist mér Ringler trúr
frumtextanum í þýðingum sínum.
Kvæðið Ísland þykir mér t.d. tign-
arlega þýtt:
Iceland, fros-silvered isle!
Our beautiful, bountiful mother!
Where are your fortune and fame,
freedom and happiness no?
All things on earth are transient:
the days of your greatness and glory
flicker like flame in the night,
far in the depths of the past.
En hafa ber í huga að sumt í
kvæðum Jónasar er nánast óþýð-
anlegt yfir á enska tungu. Nýyrði
Jónasar, t.d. í Gunnarshólma, birki-
þrestir eða klógulir ernir verða
ekki þýdd enda þótt þau opni augu
okkar fyrir stílfimi Jónasar. „Gold-
en-clawed“ kemur aldrei í stað
hringlíkingarinnar í klógulir þar
sem Jónas sækir myndliðinn í
reynd í kenniliðinn. Lit arnarins er
líkt við litinn á kló hans. En það
væri í hæsta máta ósanngjörn
krafa til þýðanda að geta skilað
slíku eða kenningarfarganinu í
Fjallinu Skjaldbreiði til skila.
Ringler velur fremur þá leið að
koma merkingunni til skila og anda
kvæðisins. Hann er afar nákvæmur
varðandi það að nota íslenskar
bragreglur í þýðingum sínum og að
minnsta kosti á einum stað finnst
mér hann gera það ofurlítið á
kostnað merkingarinnar. „Enginn
grætur Íslending / einan sér og dá-
inn … Í þessu kvæði er látlaus, til-
vistarleg yfirlýsing Íslendings í út-
legð erlendis og túlkar umfram allt
erlendi hans eða framandleika.
Eðlilegt virðist að þýða þetta: No
one mourns an Icelander o.s.frv.
En stuðlanna vegna kýs Ringler að
þýða þetta í senn með upphrópun
og og spurningu: „Ah, who mourns
an Icelander, / all alone and dy-
ing?“ Þýðingin í heild er býsna góð
en maður spyr sig ósjálfrátt hvort
Jónas hefði ekki þarna fórnað full-
kominni stuðlasetningu fyrir hinn
merkingarlega kjarna. En þetta er
vitaskuld álitamál og varpar fremur
ljósi á vandann við þýðinguna en að
taka beri þetta sem gagnrýni á
hana.
Hér er á ferðinni stórvirki sem
fagna ber og opnar vafalaust dyr
enskumælandi manna, ekki síst
fræðimanna og námsmanna, að
Jónasi. Bókin er í senn safn glæsi-
legra þýðinga og vandað fræðirit.
Hafi Dick Ringler þökk fyrir frá-
bært framlag til að útbreiða ís-
lenska menningu.
Listaskáldskapur í enskri þýðingu
LJÓÐ
Bard of Iceland, Jónas Hall-
grímsson, poet and
scientist
DICK RINGLER
474 bls.The University of Wisconsin
Press. 2002.
Skafti Þ. Halldórsson
Dick Ringler
ÍSLENDINGAR eru meðal mestu
fiskveiðiþjóða heims og státa gjarnan
af góðum árangri í veiðum vinnslu og
sölu sjávarafurða. Öllum er ljóst að
sjávarútvegurinn hefur verið mikil-
vægasta atvinnugrein þjóðarinnar
frá því á öndverðri síðustu öld og er
enn. En hvað vitum við um fyrri
tíma? Íslendingar hafa sundað sjóinn
frá því landnám hófst, en líklega hafa
paparnir verið fyrstu fiskimenn Ís-
lands.
Sagnfræðingurinn Jón Þ. Þór hef-
ur hafið ritun sögu sjávarútvegs á Ís-
landi, Sjósókn og sjávarfang, og er
fyrsta bindi hennar komið út. Það
fjallar um árabáta- og skútuöld, það
er tímabilið allt frá landnámi og fram
til aldamótanna 1900. Bókinni skiptir
höfundur upp í kafla eftir tímabilum.
Í inngangi fjallar hann fyrst um við-
fangsefnið og rekur síðan í örstuttu
yfirliti sögu sjávarútvegs við norðan-
vert Norður-Atlantshaf og fjallar um
fyrri rannsóknir. Hann skiptir síðan
sögunni upp í sjávarútveg á land-
náms- og þjóðveldisöld, fiskveiðaöld,
harðindi og einokun og loks skútuöld.
Þannig rekur hann sig í gegnum sög-
una, fjallar um veiðar og vinnslu,
þjóðsfélagsleg áhrif, áhrif útlend-
inga, markaði og svo framvegis. Tek-
ið er á öllum þáttum og sjávarútveg-
urinn settur í gott samhengi við
þjóðlífið.
Fyrst í stað voru fiskveiðar aðeins
stundaðar til að sækja sér soðningu,
enda fólk fátt í landinu og búsmali
gekk vel fram og skilaði miklum af-
urðum. Fiskneyzla var engu að síður
mikil. Á 13. og einkum 14. öld fer
þetta að breytast vegna hnignandi
búskapar af völdum kólnandi veður-
fars. Búseta jókst við sjávarsíðuna og
hlutur sjávarútvegsins í brauðstrit-
inu jókst. Þá hófst einnig útflutning-
ur sjávarafurða, harðfiskur og lýsi
urðu eftirsóttar útflutningsvörur og
voru það allt þar til saltfiskurinn
leysti skreiðina af hólmi í
kringum aldamótin 1800.
Á fiskveiðiöldinni
byrja þorp að myndast í
kringum fjölmennustu
verstöðvarnar og kirkj-
an fer í hina ábatasömu
útgerð. „Ýmis rök mætti
færa fyrir því, að á fisk-
veiðaöld hafi Íslendingar
búið við betri kjör en
löngum fyrr og síðar.
Það var ekki síst að
þakka góðu gengi sjáv-
arútvegsins og hagstæð-
um mörkuðum fyrir ís-
lenskan fisk í öðrum
löndum. Sýnir það betur
en flest annað mikilvægi sjávarút-
vegsins fyrir hag þjóðarinnar á þess-
um tíma,“ segir höfundur meðal ann-
ars í niðurlagsorðum bókarinnar.
Að lokinn fiskveiðaöldinni tekur
svo við langt hnignunarskeið, sem
lýkur ekki fyrr en um miðja 19. öld-
ina. Ástæður þess eru margar að
mati höfundar og nefnir hann póli-
tískar og menningarlegar breytingar
í Evrópu í kjölfar siðaskiptanna og
vaxandi framboð á fiski frá Ný-
fundnalandi og síðar Nýja-Englandi.
Verð á fiski lækkaði því, harðindi
settu strik í reikninginn og danska
einokunin reyndist landsmönnum
þung í skauti. Það var ekki fyrr en
undir lok 18. aldar að birti til með
skútuöldinni, en engu að síður var ró-
ið til fiskjar á árabátum eins og áður
fram á síðustu öld.
Saga Jóns Þ. Þór er afar vel unnin
og skipuleg. Saga sjávarútvegsins er
sett í eðlilegt samhengi við þjóðlífið
og það sem er að gerast í kringum
okkur hverju sinni. Lesandinn er svo
óendanlega miklu nær eftir lesturinn,
ekki bara um fiskveiðar, heldur þjóð-
félagið sjálft og mikilvægi sjávarút-
vegsins fyrir þjóðina. Hann fræðist
um sögu sjávarútvegs annarra landa
við norðanvert Atlantshafið og er að
lestri loknum með góða yfirsýn yfir
gang mála. Það er hreinlega eins og
ný Íslandssaga hafi verið skrifuð,
saga sem ekki er séð með augum
bændasamfélagsins eins og sú saga
sem undirritaður lærði á sínum tíma.
Hann minnist þess varla að þar hafi
fiskveiðar verið nefnd-
ar, nema sem algjör
aukabúgrein bænda,
sem sendu leiguliða
sína til sjós.
Það er athyglivert
að fræðast um það að
ákvæði voru í Grágás-
arlögum um sjávar-
nytjar, en reyndar er
þar mun meira fjallað
um reka en veiðar í
sjó. Ákvæði Grágásar
um veiðirétt voru ein-
föld og skýr.
„Allir menn eigu að
veiða fyrir utan netlög
að ósekju ef vilja. Þar
eru netlög utast í sæ er selnet stend-
ur grunn, tuttugu möskva djúpt, af
landi eða af skeri og komi flár upp úr
sjónum að fjöru þá er þinur stendur
grunn. En fyrir það utan á hve maður
að veiða að ósekju ef vill.“
Það væri gott ef þetta væri svona
einfalt nú.
Útræði var bundið þeim jörðum
sem lágu að sjónum og þurftu ver-
menn oft að greiða vertolla svo auð-
lindagjaldið er kannski ekki alveg
nýtt af nálinni.
„Fræg eru ummæli Landnáma-
bókar um landnám Þuríðar sunda-
fyllis og Völu-Steins sonar hennar í
Bolungarvík, en þar segir að Þuríður
hafi „sett“ Kvíarmið í Ísafjarðardjúpi
og tekið til þess „á kollótta af hverj-
um bónda í Ísafirði“. Með Ísafirði er
átt við Ísafjarðardjúp, en hvers
vegna urðu bændur í Djúpinu að
gjalda Þuríði „kollótta“ á fyrir að
setja „miðið“ og hversu oft inntu þeir
þetta gjald af hendi?“
Það er hægt að taka óteljandi
dæmi af svipuðum toga úr sögunni,
en verður ekki gert hér. Óhætt er að
hvetja áhugamenn um sagnfræði og
sjávarútveg til að lesa sögu Jóns Þ.
Þór. Sagan er einstakt innlegg í at-
vinnusögu þjóðarinnar og gefur les-
andanum nýja innsýn í Íslandssög-
una.
Bókina prýða fjölmargar myndir,
teikningar og kort, sem auka skilning
lesandans á efninu til muna.
Ný sýn á söguna
Jón Þ. Þór
SAGNFRÆÐI
Saga sjávarútvegs á Íslandi
I. bindi Árabáta- og skútuöld
JÓN Þ. ÞÓR
243 BLS. Bókaútgáfan Hólar, Akureyri
2002.
Hjörtur Gíslason
Í ÞESSARI bók er sagt frá
Rómúlíu, sögu Rómúla og róm-
úlskra bókmennta. Árið 42 fyrir
Krist eiga lýðveldis-
sinnar á sunnan-
verðri Ítalíu að hafa
verið búnir að fá sig
fullsadda af stjórnar-
farinu og siglt burtu
út á hið mikla Atl-
antshaf. Þar taka
þeir land á eyju sem
á að vera nálægt
nýja heiminum og
nefna hana Rómúlíu í
höfuðið á öðrum
bræðranna sem
stofnaði Rómaborg í
árdaga.
Sögð er menning-
arsaga Rómúla. Að-
eins um öld er síðan
þeir tóku að rita sögur sínar og er
úrval þeirra í þessari bók. Sög-
urnar eru gegnsýrðar dyggðum og
löstum, ást og hatri.
Stíllinn er margbreytilegur og
fágaður í samræmi við efni sem
teljast skal klassískt. Frásagnar-
hátturinn minnir á forngrískan
stíl, sérstaklega flaug þessum let-
urbera í hug Ílíonskviða með öllum
sínum hástemmdu einkunnum.
Sagnasafnið þynnist töluvert
eftir því sem á líður. Erfitt er að
koma auga á hvernig Sherlock
Holmes, dr. Watson og Andrés
önd tengjast menningu Rómúlíu.
Sumt af þessum sögum er eiaðsíð-
ur meinfyndið, t.d. Höfuð Jayne
Mansfield. Sögurnar verða sund-
urlausari eftir því sem aftar dreg-
ur í verkinu. Það er kannski í sam-
ræmi við tálmyndina um Rómúlíu
sem smátt og smátt leysist upp
þar til að í sögunni Vofur í vél er
eftirfarandi sagt berum orðum:
„Rómúlía er ekki til, hefur aldrei
verið til, verður aldrei til.“
Hvað sem líður tilvist Rómúlíu
er hitt ljóst að umrædd bók er til
eins og Njála, Brekkukotsannáll
og aðrar sögur. Samt er mikill
munur á. Sundurlaust sagnasafnið
felur tæpast í sér nógu sterka
heildarskírskotun til þess að líma
saman þessi bók-
menntabrot í eitt verk.
Hér skortir tilfinnan-
lega einhvers konar
grunnhugmynd sem
finna má í flestum öðr-
um skáldverkum. Eða
kann það að vera að
þessi fyrnda skopstæl-
ing sé fyrst og fremst
skrifuð fyrir fagurkera
klassíkur?
Endanlega tekur
steininn úr þegar rituð
er framtíðarsaga HM í
knattspyrnu árið 2006.
Þar eru á sex blaðsíð-
um birt hrá úrslit
leikja í öllum riðlum.
Þá var þessi lesandi hættur að
kenna botns.
Sundurlaus
fyndni
SÝNISBÓK
Rómúlía hin eilífa
STEFÁN SNÆVARR
224 bls. Ormstunga 2002.
Ingi Bogi Bogason
Stefán Snævarr