Morgunblaðið - 29.12.2002, Blaðsíða 26
26 SUNNUDAGUR 29. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
listasögu þessa tímabils. Þannig voru
á þeirri sýningu verk brautryðjend-
anna um aldamótin, expressjónismi
fjórða áratugarins, abstraktlist sjötta
áratugarins og nýraunsæi þess sjö-
unda. Sem fulltrúa nýraunsæisins var
valið að sýna m.a. verk eftir listamenn
eins og Erró, Braga Ásgeirsson,
Magnús Pálsson, Jón Gunnar Árna-
son, Kristján Guðmundsson, Sigurð
Guðmundsson, Hrein Friðfinnsson og
Magnús Tómasson, út frá þeirri skoð-
un m.a. að hin róttæka nýsköpun á
sjöunda áratugnum tengdist öðru
fremur þessum listamönnum. Hér lá
ákveðin skoðun til grundvallar við val
listamanna, sem fram komu á
ákveðnu tímabili, en markmiðið var
ekki að sýna alla þá listamenn sem
fram komu á viðkomandi tímabili.“
Að lokum segir Ólafur rétt að taka
fram að þegar litið sé til safneignar
Listasafns Íslands komi í ljós að safn-
ið hefur ekki hunsað þá ágætu lista-
menn sem Einar nefnir sem dæmi um
hinn vanrækta hóp myndlistarmanna
í innkaupum safnsins. „Listasafnið á
m.a. 10 verk eftir Einar Hákonarson,
8 eftir Jón Reykdal, 16 eftir Gunnar
Örn, 12 eftir Sigurð Örlygsson, 9 eftir
Magnús Kjartansson og 12 eftir
Björgu Þorsteinsdóttur. Að sjálf-
sögðu væri æskilegt að safnið ætti
fleiri verk eftir þessa listamenn, en til
samanburðar má geta þess að lista-
verkaeign safnsins eftir fjóra af með-
limum SÚM-hópsins – sem ekki
leggja stund á málverk – er mjög
svipuð, 11 verk eftir Hrein Friðfinns-
son, 16 eftir Sigurð Guðmundsson, 13
eftir Kristján Guðmundsson og 8 eftir
Jón Gunnar Árnason. Þessi takmark-
aða listaverkaeign safnsins eftir
marga af helstu listamönnum þjóðar-
innar á sl. áratugum minnir á þá stað-
reynd að fjárveiting safnsins til lista-
verkakaupa er 12 milljónir á ári og
hefur verið óbreytt um árabil,“ segir
Ólafur.
Safneignin stór þáttur í rekstri
Sú gagnrýni hefur einnig komið
fram á starfshætti stóru listastofnan-
anna hér á landi, að þar séu samtíma-
hræringar í myndlist ekki endur-
speglaðar nægilega vel, hvort sem
þar er litið til hins íslenska eða al-
þjóðlega samhengis. Kemur þetta
m.a. fram í máli þeirra Margrétar El-
ísabetar Ólafsdóttur, Óskar Vil-
hjálmsdóttur og Ingólfs Arnarssonar
hér að framan. Þegar Ólafur og Eirík-
ur eru inntir viðbragða við þessu
benda þeir á að söfnin hafi ákveðnum
skyldum að gegna, og í ljósi þess fjár-
magns sem stofnanirnar hafa úr að
spila við reksturinn verði þeir að gæta
jafnvægis milli þess að sinna safneign
sinni og að fjalla um það sem efst er á
baugi í listsköpun samtímans. Ólafur
Kvaran segir einn meginvanda Lista-
safns Íslands hvað þetta varðar felast
í því takmarkaða sýningarhúsnæði
sem safnið hefur yfir að ráða. Hlut-
verk Listasafns Íslands sé það að
fjalla fyrst og fremst um íslenska
listasögu frá lokum 19. aldar fram til
dagsins í dag, og setja hana í ákveðið
alþjóðlegt samhengi. Þetta feli í sér
kröfu um fjölbreytt og reglulegt sýn-
ingarhald á safneigninni og þurfi
safnið að laga þá framkvæmd að því
takmarkaða sýningarhúsnæði sem
það hefur yfir að ráða. „Ákjósanlegast
væri að húsnæðismál safnsins væru á
þann veg að Listasafn Íslands hefði
sýningaraðstöðu fyrir 300 til 350 verk,
þar sem íslenskri listasögu yrðu gerð
skil á fastri sýningu. Slík söfn er að
finna í flestum nágrannalöndunum,
og með fastri listsögulegri sýningu
væri Listasafn Íslands að sinna meg-
inverkefni sínu sem þjóðlistasafn. En
til viðbótar við þetta grundvallar-
hlutverk væri ákjósanlegt að lista-
safnið hefði jafnframt aðstöðu til sér-
sýninga á íslenskri og alþjóðlegri
myndlist, sem skapaði ákveðið samtal
milli okkar listasögu, sem væri sýni-
leg og aðgengileg, og annarra við-
horfa og tímabila listasögunni. En það
er alfarið pólitísk ákvörðun hvenær
ákveðið verður að byggja hér nýtt
listasafn sem gerir okkur kleift að
fjalla um íslenska listasögu á eðlileg-
an hátt,“ segir Ólafur. Hann ítrekar
að samtímalist sé auðvitað hluti af
þeirri listasögu sem Listasafn Íslands
eigi að fjalla um, og hafi safnið t.d. ný-
lega opnað sýningu á íslenskri sam-
tímalist í eigu safnsins frá tímabilinu
1980 til 2000. „Þannig hafa margar
sýningar hér á undanförnum árum
tekið mið af því sem kalla mætti sam-
tímalist.“ Aðspurður segir Eiríkur
Þorláksson að Listasafn Reykjavíkur
geti án efa bætt sig í að sinna því sem
er á fremsta oddi hverju sinni í list-
sköpun samtímans. Safnið standi hins
vegar frammi fyrir tvíþættum vanda í
þeim efnum, annars vegar fjárhags-
legum, hins vegar sem lýtur að því
jafnvægi sem safnið verði að gæta að í
sýningarhaldi. „Hið fjárhagslega
vandamál tengist m.a. því að sýningar
af því tagi sem þú nefndir geta verið
mjög dýrar, því þær innihalda gjarn-
an verk sem byggjast á mjög flókinni
tækni og eru dýr í útfærslu. Með því
að leggja í margar slíkar sýningar
væri safnið að takmarka verulega það
fjármagn sem er til ráðstöfunar fyrir
sýningar á öðrum tíma. Þannig þurfa
söfnin sífellt að leggja mat á hverju
þau hreinlega hafa ráð á. Hitt er síðan
þessi leit að jafnvægi milli þess sem
opinber söfn þurfa að sinna, þ.e. þess
sem er viðurkennt og þekkt og þess
sem er óþekkt, spennandi og nýtt á
hverjum tíma. Opinberu söfnin eru jú
í eigu almennings og þau hljóta að
eiga að leita jafnvægis í þessum
tveimur þáttum; að sýna fólki það
sem helst er að gerast, list sem það
þekkir og getur fengið fræðslu um, og
síðan að ögra með nýjungum. Þessi
gagnrýni á sér því vissulega stoð en
svörin við henni tel ég líka eðlilegar
skýringar.“ Eiríkur segir það langt-
um æskilegra að í listalífinu hér á
landi sé til tilraunavettvangur, á borð
við tilraunaleikhús og tónlistarsmiðj-
ur, þar sem nýsköpunin fer fram.
„Nýlistasafnið uppfyllir það hlutverk
með ágætum á ýmsum sviðum og ým-
is gallerí sem hér eru starfandi koma
inn í það líka en það háir hins vegar
öllum þessum aðilum að þeir hafa
sjaldnast aðgang að því fjármagni
sem þarf til að vinna stór verkefni
nema með löngu millibili.“
Kreppa nútímasafna
Líkt og fram kom í máli Margrétar
Elísabetar hafa erlend söfn í auknum
mæli verið að endurskoða safnastefnu
sína síðustu ár, og lagt þar áherslu á
nýjar leiðir í framsetningu á samtíma-
list í viðleitni til að gera hana aðgengi-
legri almenningi og samkeppnishæf-
ari við aðra menningarneyslu. Þá
hefur gætt vaxandi vitundar um mik-
ilvægi þess að söfnin vinni að því í
krafti fagþekkingar að brúa bilið milli
listarinnar og almennings sem skap-
ast hefur með hugmyndafræðilegum
umbyltingum listarinnar á öldinni.
Mörg söfn hafa náð miklum árangri á
því sviði, líkt og hið fjölsótta nútíma-
listasafn Tate Modern í Lundúnum er
dæmi um. Þeir Ólafur og Eiríkur eru
því spurðir hvort hleypa mætti lífi í
starfsemi stóru safnanna hér á landi
með því að færa sér slíkar hugmyndir
í nyt. Ólafur Kvaran bendir á að frá
árinu 1999 hafi Listasafn Íslands mót-
að sér nýjar áherslur í sýningarstarf-
seminni til þess að geta staðið fyrir
fjölbreyttara sýningarhaldi, um leið
og kynningu á safneigninni væri
sinnt. Þannig hafi verið leitast við að
kynna safneignina frá ólíkum hliðum,
t.d. í ljósi ólíkra tímabila, þema og ein-
stakra listmanna. Þá hafi safnið
leitast við að byggja upp tengsl við al-
þjóðlegar listastofnanir, s.s. Corcor-
an-safnið í Washington, Petit
Palias-safnið í París, Tretjakov-safnið
í Moskvu og Moderna Museet í
Stokkhólmi, til þess að geta sinnt því
hlutverki að fá inn alþjóðlegar sýn-
ingar, samtímalegar og listsögulegar,
sem um leið varpi ákveðnu ljósi á ís-
lensku listasöguna. Eiríkur Þorláks-
son segir Listasafn Reykjavíkur hafa
gert ákveðnar tilraunir með þær hug-
myndir sem verið hafa áberandi í list-
heiminum undanfarin ár, og miðast
m.a. að því að setja samtímalist í
ákveðið samhengi við hefðina, í því
skyni að opna gestum nýja listsögu-
lega sýn og auka skilning á þróun list-
arinnar fyrr og nú. „Á opnunarsýn-
ingu Listasafns Reykjavíkur í
Hafnarhúsinu árið 2000 tókum við á
það ráð að setja upp sýningu á safn-
eign okkar á þematískan hátt. Verk
frá mismunandi tímum voru sett upp
saman til að leiða í ljós ákveðið sam-
hengi. En það var dálítið furðulegt að
fylgjast með því að þessum nýjungum
var yfirleitt mjög illa tekið af þeim
sem skrifuðu og fjölluðu um sýn-
inguna. Sýningargestir, sérstaklega
þeir sem komu hér í leiðsögn, voru
hins vegar mjög ánægðir og sáu mikið
af yngri list í öðru ljósi en áður var.
Þótt þetta sé aðferð sem dregur al-
menning að er með henni ekki síður
verið að ögra hinum settu reglum fag-
mennsku en sjónhimnunni, og mót-
tökurnar endurspegluðu það,“ segir
Eiríkur.
Ólafur Kvaran segir að fræðslu-
starf sé svar safnanna við vangavelt-
um um óskiljan- og óaðgengileika list-
arinnar gagnvart almenningi, og sjái
Listasafn Íslands fram á að þurfa að
leggja mikla áherslu á þann þátt í
framtíðinni. „Það er eitt af markmið-
um allrar nútímasafnastefnu að skapa
hinn upplýsta og virka áhorfanda.
Þannig hefur allt sem heitir fræðslu-
dagskrá, hvort sem það eru leiðsagn-
ir, fyrirlestrar eða annað, verið stór-
aukið í Listasafni Íslands síðustu ár,
auk þess sem markmiðið með upp-
byggingu á gagnagrunni safnsins er
að veita gestum þess greiðari aðgang
að upplýsingum um myndlist.“
Ólafur segir jafnframt tímabært að
taka til skoðunar hvort fella eigi niður
aðgangseyri að listasöfnum hér á
landi til þess að þau geti sinnt hlut-
verki sínu betur gagnvart almenningi.
„Að undanförnu hafa söfn í Eng-
landi, Svíþjóð og víðar gert tilraunir
með þetta og það hefur sýnt sig að að-
sóknin á söfnin jókst gríðarlega. Í um-
ræðunni erlendis hefur í þessu sam-
bandi verið rætt um lýðræðislegt
aðgengi að menningararfinum og
lögð áhersla á að slíkt aðgengi sé mik-
ilvægur réttur í lýðræðislegu sam-
félagi. Ákvörðun á borð við þessa yrði
auðvitað að taka í samráði við
menntamálaráðuneytið, hún er ekki á
okkar valdi, en ég held að aukin að-
sókn almennings að listasöfnunum og
ekki síst það að ná til nýrra hópa sé
þáttur sem teljast verði hagsmuna-
mál fyrir íslenskt samfélag og mik-
ilvægt menningarpólitískt markmið,“
segir Ólafur.
Skýrari hlutverkaskipti?
Af máli Ólafs og Eiríks virðist ljóst
að söfnin sinna mjög breiðu starfs-
sviði, þar sem ákveðnar listsögulegar
skyldur og safneignir vega þungt. Það
má spyrja sig hvort skynsamlegt
væri, í ljósi smæðar samfélagsins og
þess takmarkaða fjármagns sem þær
listastofnanir sem hér starfa hafa úr
að spila, að skilgreina hlutverkaskipt-
ingu þeirra betur, þannig að a.m.k.
ein stofnun gæti sinnt samtímahrær-
ingum í myndlistinni með markviss-
um hætti.
Eiríkur Þorláksson segir slíka hlut-
verkaskiptingu koma til álita, en að
taka þyrfti um hana ákvörðun á hin-
um pólitíska vettvangi í samstarfi rík-
is og borgar. „Það væri ekki óeðlilegt
að skiptingin yrði eitthvað í þá veru
sem rædd hefur verið, þ.e. að íslensk
listasaga á 20. öld fengi fyrst og
fremst sitt heimili og sína áherslu inn-
an Listasafns Íslands, en samtímalist-
sköpun ætti sér sýningarvettvang í
Listasafni Reykjavíkur. Þetta má
hugsa sér vegna þess að Listasafn Ís-
lands býr að mjög góðu úrvali og safn-
eign á íslenskri listasögu frá 20. öld.
Listasafn Reykjavíkur er hins vegar
mun yngri stofnun, varð í raun ekki til
fyrr en Kjarvalsstaðir voru teknir í
notkun á áttunda áratugnum, og
skipuleg söfnun listaverka hjá
Reykjavíkurborg hófst ekki fyrr en
mun síðar. Hins vegar hefur borgin
staðið mjög myndarlega að uppbygg-
ingu þessara stofnana hvað varðar
sýningarhúsnæði og þar eru mögu-
leikarnir miklir. En það þarf að taka
opinbera ákvörðun um þessi mál til að
hægt sé að vinna skipulega að þeim,“
segir Eiríkur. Hann bætir því við að í
þessu yrði að huga sérstaklega að því
hvernig hin ýmsu sérsöfn í eigu þess-
ara tveggja stofnana og annarra ættu
að koma inn í heildarmyndina og
hvernig skyldum gagnvart þeim yrði
háttað. Skyldur Listasafns Reykja-
víkur snúi t.d. bæði að því að sýna og
miðla safneigninni, með áherslu á sér-
söfnin þrjú um Kjarval, Erró og Ás-
mund Sveinsson, auk þess að vera
vettvangur sýninga á samtímalist og
annarri list í sölum safnsins. Ólafur
Kvaran segir að í sjálfu sér megi sjá
fyrir sér mismunandi áherslur milli
safnanna, en telur mikilvægt að það
listasögutímabil sem Listasafn Ís-
lands fáist við sé ekki rofið, enda sé
samtímalistin mikilvægur hluti af
þeirri listsköpun sem safnið fjalli um.
Safnið gæti eflaust sinnt þeim þætti
enn betur væri betur búið að því hús-
næðislega. Ólafur segir að ef litið sé á
starfssvið íslenskra listasafna í heild
sé ekki síður eftirsóknarvert að
leggja áherslu á samvinnu þeirra,
einkum þegar kæmi að því að auka
hlutdeild alþjóðlegrar listar í íslensku
menningarlífi. „Stærri listastofnanir
sem hér starfa, t.d. söfnin á höfuð-
borgarsvæðinu, gætu staðið sameig-
inlega að stórri alþjóðlegri sýningu,
t.d. á þriggja ára fresti, af stærðar-
gráðu sem söfnin hvert fyrir sig hefðu
ekki bolmagn til að standa fyrir. Þetta
yrði auðvitað háð fjárveitingum frá
ríkisvaldinu og sveitarfélögum, en að
sjálfsögðu myndi slík sýning skapa ný
viðmið, styrkja tengsl okkar við al-
þjóðlegt listalíf og skapa forsendur
fyrir þá mikilvægu orðræðu sem
tengist samtímalistinni. Þessi hug-
mynd hefur verið nokkuð til umræðu
meðal forráðamanna nokkurra lista-
safna, og kallast hún í raun á við þá
umræðu sem Listahátíð Reykjavíkur
kallaði til á opnum fundi um að komið
yrði á fót alþjóðlegum myndlistar-
tvíæringi í Reykjavík.“ Ólafur er þá
spurður hvort slíkt sýningasamstarf,
þar sem e.t.v. væri sameinast um yf-
irlitssýningar ákveðinna listamanna
eða hræringa, færi saman við hug-
myndina um að koma hér á fót mynd-
listartvíæringi sem endurspeglaði og
kynnti nýja og ferska strauma í
myndlist á alþjóðasviðinu, líkt og rætt
var um á fundi Listahátíðar. „Ég held
að við getum varla séð fyrir okkur að
það sé grundvöllur fyrir hvoru
tveggja, þessar hugmyndir yrðu að
vaxa saman. Innan safnanna eru þeg-
ar fyrir hendi þekking og tengsl við
alþjóðlegar stofnanir sem gætu nýst
við uppbyggingu á stórsýningu á
þriggja ára fresti eða myndlistar-
tvíæringi,“ segir Ólafur.
Eiríkur telur hugmyndina um sam-
vinnu safnanna á höfuðborgarsvæð-
inu um erlendar stórsýningar, hvort
sem þar yrði um að ræða myndlist-
artvíæring eða sambærilegt verkefni,
eitt áhugaverðasta verkefnið í ís-
lenskum listheimi á komandi árum.
„Söfnin hafa gert furðulega mikið af
því að fá hingað erlenda list til sýn-
ingar, sé litið til fjárhagslegrar getu
þeirra, og oft tekist mjög vel til. Sam-
vinna á þessu sviði, ekki síst hvað
varðar kostun, kynningar, útgáfumál
og tryggingamál, yrði kostur fyrir
alla,“ segir Eiríkur.
Lítið svigrúm til listaverkakaupa
Þegar Eiríkur og Ólafur eru inntir
viðbragða við þeirri gagnrýni sem
m.a. kemur fram hér að framan, þess
efnis að stóru söfnin hafi ekki verið
nægilega vakandi fyrir því að kaupa
erlenda myndlist, og jafnvel látið góð
tækifæri til þess framhjá sér fara,
segja þeir að taka verði tillit til þess
þrönga svigrúms sem söfnin hafi í
innkaupum sínum. Innkaupaliður
Listasafns Íslands hafi t.d. verið
óbreyttur að krónutölu frá árinu 1991,
en hann nemur 12 milljónum, og það
fé sem Listasafn Reykjavíkur hefur
til innkaupa sé orðið talsvert minna
að raungildi en það var fyrir nokkrum
árum, þ.e. alls 16,5 milljónir á móti
19,1 milljón árið 1995. „Við þessar að-
stæður hlýtur það að vera frumskylda
safnanna að styrkja sína listaverka-
eign varðandi íslenska listasögu, og
síðan að neyta færis þegar þau gefast
um að eignast erlend listaverk bjóðist
þau á hóflegu verði sem söfnin ráða
við,“ segir Eiríkur og bendir á að
Listasafn Reykjavíkur hafi eignast
nokkuð af verkum eftir þekkta er-
lenda listamenn sem sumir hafi
tengst Íslandi eða íslensku samhengi
á einhvern máta á síðustu árum og
nefnir þar sem dæmi verk eftir lista-
mennina Roni Horn, Karin Sander,
Roy Lichtenstein, Patrick Huse,
Fabrice Hybert, Dale Chihuly og Ro-
Morgunblaðið/Kristinn
Jökulsyrpa Ólafs Elíassonar, 1999.
Fjallamjólk Kjarvals, 1941.