Morgunblaðið - 24.08.2003, Page 10

„Ekki annað að gera en
að henda sér á magann“
Úr Ævi mín og sagan sem mátti ekki segja eftir Nönnu Rögnvaldsdóttur
Þjóðverjar berjast á götum borgarinnar Rostov í Rússlandi, en Björn Sv. Björnsson lýsir veru sinni þar í hlutverki stríðs-
fréttaritara í þýska hernum í bréfum, sem hann sendi Birni Kristjánssyni , formanni Íslendingafélagsoins, árið 1942.
VIÐ Íslendingar lítum áokkur sem friðsamaþjóð. Íslenskur her erekki til og sjálft tungu-málið er fátækt af orð-
um yfir hernaðarleg fyrirbæri.
Hetjur Íslendingasagnanna voru
vissulega margir vígamenn, en nú-
tímamaðurinn ku vera vopnlaus og
friðelskandi. Af þessum sökum vekja
íslenskir hermenn í erlendum herj-
um athygli á heimaslóðum. Þeir eru
óvenjulegir, þar af leiðandi forvitni-
legir og í sumum tilfellum hálfgert
feimnismál, sérstaklega ef þeir voru
í þjónustu rangra stríðsaðila.
Ferill Björns Sveinssonar Björns-
sonar, sonar Sveins Björnssonar,
fyrsta forseta íslenska lýðveldisins,
hefur vakið umtalsverða athygli,
enda er um forvitnilega sögu að
ræða. Í bréfum sem Björn skrifaði
vini sínum, Birni Kristjánssyni, stór-
kaupmanni í Hamborg og forseta
Félags Íslendinga í Þýskalandi, frá
austurvígstöðvunum, kemur fram
afar áhugaverð mynd af þátttöku
Björns í hildarleiknum. Þau gefa
óvenjulega lifandi og spennandi
mynd af þessum kafla í lífi forseta-
sonarins.
Ungur og metnaðarfullur
Þau eru augljóslega skrifuð af
ungum og metnaðarfullum manni
sem er afar spenntur yfir þátttöku
sinni í þessum sögulegu atburðum.
Þau eru merk heimild um hlut hans í
stríðsátökunum og sem samtíma-
heimild er myndin sem þau draga
upp hvorki skekkt af gleymsku
(óviljandi eða vísvitandi) né undan-
færslum.
Hinn 1. mars 1942 var Björn Sv.
Björnsson staddur í rússnesku smá-
þorpi skammt frá víglínunni. Þar
heyrði „maður við og við braka í
stórskotaliði og vélbyssu-skytterí“
og rússneskar flugvélar voru tíðir
gestir. Í bréfi til nafna síns Krist-
jánssonar í Hamborg lýsir Björn
ferð sinni til Rússlands, en hann kom
við í Rúmeníu, þar sem hann varð
fyrir „töluverðum vonbrigðum“.
„[É]g hafði hugsað mér Búkarest
skrautlegri og mikilfenglegri og
íbúana á hærra menningarstigi en
raun varð á.“ Að koma til Rússlands
var hins vegar eins og að koma „í
annan heim“. Hann lýsti því sem fyr-
ir augu bar í fréttasendingum sínum,
sem sendar voru út á stuttbylgju og
áttu meðal annars að nást heima á
Íslandi. Markmið Björns var meðal
annars að flytja Íslendingum fréttir
af styrjöldinni frá sjónarhóli Þjóð-
verja.
Viku síðar, eða hinn 8. mars 1942,
var Björn greinilega orðinn leiður á
að bíða í rússneska smáþorpinu og
tala inn á upptökutæki sín. Hann var
orðinn „spenntur að komast fram í
varnarvígin“ og vonaðist til „að geta
tekið þátt í bardögum þar“. Hann
gat ekki fengið útvarpsbíl með sér
fram að fremstu víglínunum svo
hann varð að láta sér nægja „fyrst
um sinn að upplifa hlutina og segja
svo frá þeim þegar ég kem tilbaka“.
Staða Björns sem fréttaritari gerði
hann þó ekki að öllu leyti undanþeg-
inn hefðbundnum skyldum her-
manna. Í lok eins bréfsins skrifar
Björn: „Rétt strax set ég upp stál-
hjálm, tek byssu á öxl og held vörð í
kvöld og svo aftur í nótt.“
Í lok apríl fékk Björn sendingu frá
Birni Kristjánssyni sem innihélt síg-
arettur og kökur. „Sígaretturnar
komu á þurrum stað“ enda voru
nokkrir dagar síðan Björn og félagar
hans fengu síðast sígarettur. Fögn-
uðurinn var mikill þegar kökurnar
bárust; en „slíkt lærir maður fyrst
verulega að meta þegar maður er
kaknalaus mánuðum saman“. Leið-
indi og skortur á lífsgæðum virðist
vera það sem helst hefur einkennt
þessar fyrstu vikur sem Björn eyddi
á austurvígstöðvunum.
Þegar hér er komið sögu var
Björn þó búinn að fara nokkrar ferð-
ir fram í fremstu víglínur „til að
safna efni í sendingar“. Einu sinni
hafði hann lent í miklum háska og
segir frá þeim ævintýrum sínum í
bréfi.
„Í eitt skipti hafði ég þó ástæðu til
að vera montinn. Rússnesk skarp-
skytta hafði kosið mig sem mark. Ég
hafði verið í varnarvirki finnsks laut-
inants og átt samtal við hann um
„Stosstrup“ [fremsti broddur árás-
ar] sem hann hafði stjórnað. Komp-
aní-foringinn hafði ráðlagt mér að
fara þangað ekki fyrr en dimmt væri
orðið, en ég nennti ekki að bíða og
fór úteftir þegar um eftirmiðdaginn.
Síðasti kafli leiðarinnar gekk yfir
smádal, sem rússarnir sáu vel inn í.
Á leiðinni út í virkið skeði ekki neitt,
en þegar ég kom tilbaka, þaut skot
rétt fram hjá mér – það var ein-
kennilegt að heyra það kljúfa loftið
rétt hjá. Ég hélt að um einstakt skot
væri að ræða og hélt áfram, en und-
ireins kom annað skot, líka rétt hjá.
Það var ekki annað að gera en að
henda sér á magann. Ennþá þaut
skot rétt yfir bakinu á mér. Ég
pressaði mig bókstaflega niður í
jörðina. Fimm til sex skot þutu yfir
bak mér og þá varð allt rólegt. Ég lá
ca. 2 mínútur þarna, og stökk svo
upp og hljóp í skjól bak við eyðilagða
(þýzka) brynreið. Verst var að sjá
ekki svínið, sem skaut; þær eru vel
camoufleradar þessar skarpskyttur.
Ég hafði ekki nema skammbyssu
með mér (nennti ekki að draga kar-
abín með mér) svo að ég hefði lítið
getað gert.“
Hér talar ungur ævintýramaður
af miklu æðruleysi um lífshættulegt
atvik. Hann lýkur frásögninni með
því að gera lítið úr þessu atviki, af
sönnum harðjaxlasið. „Þetta er nú
varla í frásögur færandi, en er mér
þó ógleymanlegt vegna þess að það
var í fyrsta skipti, sem ég hefi per-
sónulega verið heiðraður með skot-
um skarpskyttu.“
Hækkaður í tign
Leið Björns upp á við í hernum
var ör og raunar framar hans björt-
ustu vonum. Hann var hækkaður í
tign 15. apríl 1942, úr SS-Schütze í
SS-Sturmmann. Athyglisvert er að
sjá að þegar hann vélritar titilinn á
þýsku í bréfum sínum notar hann
Björn Sv. Björnsson, sonur fyrsta forseta Íslands,
var um hríð stríðsfréttaritari í SS-sveit á austur-
vígstöðvunum en í bréfum hans kemur fram að
hann bar einnig vopn. Yfirmönnum hans fannst
hann standa sig vel.
Adolf Hitler flytur áróðursræðu með tilþrifum og látbragði á ótilteknum stað í
Þýskalandi. Foringinn er skreyttur hakakrossi og heiðursmerki Járnkrossins.
Þýski herinn sækir hægt til austurs eftir rússneskum vegi. Á haustin og vorin breyttust vegirnir oft í djúpa
leðju og reyndist erfitt fyrir Þjóðverja að láta vélaherdeildir sækja hratt fram við þær aðstæður.
AP
Björn Sv. Björnsson. Myndin er úr Sagan sem ekki
mátti segja eftir Nönnu Rögnvaldardóttur.
Úr Hitler eftir John Toland
10 B SUNNUDAGUR 24. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ