Morgunblaðið - 16.12.2003, Blaðsíða 6

6 B ÞRIÐJUDAGUR 16. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Hið þögla stríð –
einelti á Íslandi er
eftir Svövu Jóns-
dóttur blaða-
mann. Í bókinni
eru viðtöl við fólk
sem hefur orðið
fyrir einelti; einnig
er talað við ger-
endur, aðstand-
endur og fagfólk sem styður við bakið
á þeim sem vilja vinna sig úr þeirri
miklu vanlíðan sem einelti getur vald-
ið.
„Bókin er framlag í baráttunni gegn
einelti, því með reynslusögum sínum
gefa viðmælendur öðrum von og styrk
til að sigrast á því stjórnlausa ofbeldi
sem einelti er.
Regnbogabörn leiðbeindu við
vinnslu bókarinnar, með faglegri ráð-
gjöf og hvatningu. Hluti söluverðs
rennur til samtaka þeirra,“ segir í frétt
frá útgefanda.
Útgef. er Salka. Bókin er 177 bls.
kilja. Prentun: Oddi hf. Verð: 2.990 kr.
Einelti
Bænir kvenna hef-
ur að geyma bæn-
ir 50 íslenskra
kvenna. Áður hef-
ur komið út bókin
Bænir karla hjá
sömu útgáfu.
Þarna er að finna
bænir eftir lista-
menn, lögfræð-
inga, kennara, nemendur, konur í
stjórnunarstöðum, ungar konur,
mæður, ömmur. Viðfangsefni bæn-
anna er lífið sjálft í öllum sínum fjöl-
breytileika, ástvinir, börn, barnabörn,
makar, Ísland og heimurinn allur.
Meðal þeirra sem leggja efni til bók-
arinnar eru Vigdís Finnbogadóttir, fyrr-
verandi forseti Íslands, Ásdís Halla
Bragadóttir, bæjarstjóri í Garðabæ,
Guðrún Ásmundsdóttir leikkona og
Steinunn Jóhannesdóttir rithöfundur.
Bænir karla kom út fyrir tveimur ár-
um og var uppseld. Hún hefur verið
endurútgefin í sama broti og Bænir
kvenna. Samtals geyma þessar bæk-
ur um eitt hundrað bænir karla og
kvenna á Íslandi, fólks á öllum aldri
og á ýmsum stöðum í lífinu.
Útgefandi er Skálholtsútgáfan.
Bókin er 72 bls., prentuð í Gutenberg.
Sigrún Eldjárn myndlistakona hann-
aði útlit bókanna en ritstjóri var Edda
Möller. Verð: 1980 kr.
Bænir
Orð í gleði nefnist
ný bók eftir Karl
Sigurbjörnsson,
biskup. Í henni
hefur Karl biskup
safnað saman
stuttum sögum,
íhugunum, ljóðum
og bænum sem
eru vegarnesti út í
dagsins amstur og eril.
Í frétt frá útgefanda segir m.a.:
„Hér er að finna örsögur og djúpar
íhuganir, sterk myndbrot og ljóð,
ódauðleg spekiorð og heitar bænir
sem styrkja og næra hugann. Allt eru
þetta hlý orð og kröftug sem höf-
undur vill deila með öðrum til að upp-
örva í trú og efla von. Sjónarhorn
kímninnar er hér í fyrirrúmi og sýnir
hvað hún getur verið öflugur farvegur
fyrir það sem skiptir mestu máli í líf-
inu.“
Útgefandi er Skálholtsútgáfan.
Bókin er 104 bls., prentuð í Guten-
berg. Umbrot annaðist Skálholts-
útgáfan. Verð: 1.490 kr.
Sögur
Smábarnabiblía
er harðspjaldabók
fyrir yngstu börn-
in. Bókin er með
gluggum til að
opna á hverri
síðu. Hér er sögð
saga um það
hvernig guð elskar
okkur á þann hátt
sem höfðar til hjarta hvers barns.
Útgefandi er Skálholtsútgáfan.
Bókin er 24 bls. Verð: 1.490 kr.
Trú
GLERHJÁLMURINN (The Bell
Jar) eftir bandarísku skáldkonuna
Sylviu Plath kom fyrst út í Bretlandi í
janúar árið 1963 aðeins mánuði áður
en hún framdi sjálfsmorð þrítug að
aldri. Bókin, sem var gefin út undir
dulnefni, vakti ekki mikla athygli til
að byrja með en eftir sjálfsmorðið
vaknaði áhugi bæði lesanda og gagn-
rýnenda á verkinu, ekki síst eftir að
það kom út í heimalandi höfundar.
Hér réði tvennt mestu. Í fyrsta lagi
er hér um að ræða sögu sem er aug-
ljóslega byggð á ævi og reynslu
skáldkonunnar og lýsir öðrum þræði
því andlega skipsbroti sem átti eftir
að reynast henni um megn að brjót-
ast út úr. Í öðru lagi er Glerhjálm-
urinn einstæð frásögn af því tvöfalda
siðgæði sem ríkti á sjötta áratug 20.
aldarinnar og því þröngt skorna hlut-
skipti sem konum var ætlað í vest-
rænu samfélagi rétt áður en hugar-
farsbylting sjöunda áratugarins átti
sér stað. Af þessum sökum hefur
verkið öðlast sess sem eitt af lykil-
verkum kvennabaráttunnar og
stendur fyllilega undir því án þess að
slíkt hafi verið ætlun höfundar.
Þessi tvö atriði sem hafa verið
nefnd, geðrænu vandamálin og upp-
reisn gegn kvenhlutverki virðast al-
gjörlega samofin í Glerhjálminum.
Hér hittum við fyrir unga, fallega og
afburðagreinda stúlku, Esther
Greenwood, sem hefur alla tíð brill-
erað í skóla og sópað að sér verðlaun-
um. Hún virðist standa við þröskuld
þess sem gæti orðið glæsilegur ritfer-
ill. Hugur hennar stendur til skáld-
skapar, hún vill skoða heiminn og
vinna afrek. En þrátt fyrir að hún
hafi allt sem til þarf, hæfileika og elju,
þá virðist umhverfið ætlast til þess að
hún bæli drauma sína, giftist æsku-
unnustanum (verði „frú Buddy Will-
ard“), hugsi um börn og bú og sætti
sig við að vera „sá stað-
ur sem örin skytist af“ á
meðan karlmaðurinn
„skytist eins og ör inn í
framtíðina.“ (94) Þessa
speki hefur hún frá
Buddy sjálfum og móð-
ur hans, sem einnig eru
á þeirri skoðun að karl-
menn leiti félaga í hjóna-
bandinu en konur leiti
eftir öryggi til framtíð-
ar. Esther lýsir því hins
vegar yfir að hún kæri
sig ekki um að giftast og
segir: „Það síðasta sem
mig langaði í var óend-
anlegt öryggi og að vera
sá staður sem örvar skjótast frá. Ég
þráði breytingar og spennu og að
skjótast sjálf í allar áttir, eins og lit-
aðar raketturnar á þjóðhátíðardag-
inn.“ (109) Þegar sagan hefst dvelur
Esther ásamt tíu öðrum ungum
stúlkum í New York í boði þekkts
kvennatímarits sem þær eru ráðnar á
í mánaðartíma. Þá upphefð hafa
stúlkurnar hlotið í verðlaun fyrir af-
burðanámsárangur og eins og sögu-
kona orðar það í upphafi frásagnar
sinnar ættu þær að vera á hápunkti
lífs síns. En eitthvað er ekki í lagi.
Það er of langt bil á milli væntinga
Estherar og þess lífs sem er þröngv-
að upp á hana í heimi fjölmiðla og
tísku í heimsborginni og hún finnur
að hún er að missa stjórnina: „[...] ég
hafði bara ekki stjórn á neinu, ekki
einu sinni sjálfri mér. Ég slengdist
þetta frá hótelinu í vinnuna og í veisl-
ur, og úr veislum á hótelið og aftur í
vinnuna, eins og tilfinningalaus spor-
vagn. Ég býst við að ég hefði átt að
vera hrifin eins og flestar hinar stúlk-
urnar voru, en ég gat ekki fengið
sjálfa mig til að sýna viðbrögð. Mér
fannst ég vera afar kyrr og afar tóm,
eins og miðja hvirfilbylsins hlýtur að
vera, þegar hún líður dauflega áfram
í öllum þeim gauragangi er umlykur
hana.“ (7) Segja má að Glerhjálmur-
inn skiptist í tvo meginhluta. Með all-
nokkurri einföldum má segja að sá
fyrri lýsi hinum hæga en örugga sál-
ræna niðurbroti sem leiðir að lokum
til sjálfsmorðstilraunar
Estherar. Sá síðari lýs-
ir síðan viðbrögðum
umhverfisins og þeirri
meðferð sem hún
gengur í gegnum á
misjöfnum stofnunum
hjá misgóðum lækn-
um, og hinni hægu og
brothættu leið til bata.
Samtímis er sagan per-
sónulegt uppgjör höf-
undar við bandarískt
samfélag, úrelt gildi
þess og tvískinnungs-
hátt, eins og áður er
lýst.
Þótt Glerhjálmurinn
sé að verulegu leyti byggður á ævi og
reynslu Sylviu Plath ber að hafa í
huga að hér heldur mjög snjallt skáld
á penna. Þegar hún skrifar þessa
einu skáldsögu sína er hún þegar orð-
in þrautþjálfað ljóðskáld og í dag er
hún talin með merkustu bandarísku
ljóðskáldum 20. aldarinnar. Gler-
hjálmurinn er skrifaður á afar tæru
og hversdagslegu máli sem við fyrstu
sýn gæti virkað einfalt og án mikils
undirtexta. En þegar nánar er að
gætt byggir höfundur verkið ekki síð-
ur upp á táknum, hnitmiðuðu mynd-
máli og hliðstæðum sem gera frá-
sögnina margræða og víkkar út
merkingarsvið hennar. Gott dæmi er
upphafsmálsgreinin sem hefst á
þessa leið: „Þetta var undarlegt og
þjakandi sumar, sumarið sem þeir
tóku Rosenberg-hjónin af lífi með
raflosti, og ég vissi eiginlega ekki
hvað ég var að gera í New York. Ég
veit ekkert um aftökur. Mér verður
óglatt við tilhugsunina um líflát með
raflosti [...].“ Frásögnin af lífláti með
raflosti kallast að sjálfsögðu á við þá
raflostsmeðferð sem Esther sætir
síðar í bókinni, eftir að hún hefur sjálf
gert misheppnaða tilraun til að svipta
sig lífi. Þá vísar textinn (orð á borð
við: óglatt, líflát, aftaka) til þess þeg-
ar hún er nærri dáin úr matareitrun
sem hún fékk í boði á vegum kvenna-
tímaritsins Ladieś Day. Þegar hún
vaknar á spítala eftir að hafa verið við
dauðans dyr segir hjúkrunarkonan
við hana: „Það var eitrað fyrir þér [..]
Eitrað fyrir ykkur öllum.“ (61). Í viss-
um skilningi er stöðugt eitrað fyrir
þessum ungu stúlkunum með stans-
lausum áróðri sem varða kyn þeirra
og kvenhlutverk og fer fram á tísku-
sýningum, snyrtivörukynningum,
loðfeldasýningum og matreiðslu-
kynningum hjá tilraunaeldhúsum
kvennablaðanna. Eitrunin er sem
sagt bæði andleg og líkamleg og
segja má að hvoru tveggja gangi
næstum að söguhetjunni dauðri.
Með Glerhjálminum varð Sylvia
Plath brautryðjandi; ekki hafði áður
verið fjallað af eins mikilli hreinskilni
og vægðarleysi um geðræn vanda-
mál, um úrelt borgarleg gildi og
rangsnúnar hugmyndir um kvenhlut-
verk og kynlíf. Það er fagnaðarefni að
fá þessa klassísku sögu á íslensku og
vonandi er hér um að ræða upphaf á
nýjum bókaflokki hjá Sölku. Fríða
Björk Ingvarsdóttir fylgir þýðingu
sinni úr hlaði með ítarlegum eftir-
mála þar sem hún fjallar bæði um
verkið svo og um ævi og andlát Sylviu
Plath og um hjónaband hennar og
breska lárviðarskáldsins Teds Hugh-
es. Mikill fengur er að eftirmálanum,
sérstaklega fyrir þá sem lítið þekkja
til skáldkonunnar og verka hennar.
Þýðing Fríðu Bjarkar er í flesta staði
mjög vönduð. Henni tekst vel að
miðla einfaldleika og tærleika frum-
málsins án þess að táknrænar skír-
skotanir myndmálsins glatist. Stöku
sinnum koma þó fyrir orð sem að
mínu mati eru nokkuð upphafin og
því í andstöðu við einfaldleikann (t.d.
línhjúpað og þrákelknislegt). Fyrir
kemur að enskan skín í gegn á klaufa-
legan hátt (t.d. þegar Buddy Willard
segir við Esther: „[...] mér datt í hug
að þú gætir kannski sagt mér eitt-
hvað.“ (303) Hann er ekki að biðja
hana að segja sér „eitthvað“ heldur
þvert á móti „nokkuð“ eða „dálítið“
(tell me something), þ.e. hann vill fá
svar við spurningu sem brennur á
honum. Nokkrar fljótfærnisvillur
mætti síðan laga fyrir næstu prentun
(t.d. röng blaðsíðutöl í vísunum í neð-
anmálsgreinum í eftirmála þýðanda).
Að lokum get ég ekki staðist að lýsa
því yfir að sellófankonan á forsíðunni
er til lýta að mínu mati og óþarfi að
reyna að betrumbæta táknmál titils-
ins á þennan hátt.
Miðja hvirfilbylsins
SKÁLDSAGA
Glerhjálmurinn
Sylvia Plath
Þýðing: Fríða Björk Ingvarsdóttir. 337
bls. Salka 2003
Soffía Auður Birgisdóttir
Sylvia Plath
Í sögum um Artúr konung og ridd-
ara hringborðsins er gral kaleikur
sem Jesús Kristur á að hafa drukkið
úr og blóð af síðu hans runnið í. Marg-
ar (riddara)sögur fjalla um leitina að
þessum kaleik. Er Da Vinci-lykillinn
enn eitt verkið um hinn týnda gral?
Tilvísunin í Nýja testamentinu um
gralinn er þessi: „Eins tók hann kal-
eikinn eftir kvöldmáltíðina og sagði:
,,Þessi kaleikur er hinn nýi sáttmáli í
mínu blóði, sem fyrir yður er úthellt.“
(Lúk 22.20.)
En hver er kaleikurinn og hvar er
hann falinn? Það er leyndardómurinn
sem margir hafa glímt við og sem höf-
undurinn Dan Brown notar sem efni-
við í spennusöguna Da Vinci-lykilinn.
Sagan hefur slegið í gegn og verið á
metsölulista New York Times í marg-
ar vikur. Bandarískir lesendur hafa í
kjölfarið fengið meiri áhuga á hinum
ýmsu samsæriskenningum um ævi og
örlög Jesú Krists.
Ástæðan er sú að bókin heggur í
karlveldið í kirkjusögunni – og því
m.a. haldið fram að hlutur kvenna hafi
verið þaggaður: Breitt var yfir upp-
runalegt tvíeðli guðs sem goð og
gyðja af kirkjuveldinu og María
Magdalena lærimey var brottræk
gerð með lygum um skækjulifnað.
Da Vinci-lykillinn hefur skapað
umræður og er það góður aukakostur
við bók. ABC News-sjónvarpið hefur
t.d. gert þátt um hugsanlegt samband
Jesú og Maríu Magdalenu, og News-
week leggur út frá bók-
inni í forsíðugreininni:
Women of the Bible eða
Konur Biblíunnar. Til-
efnið er að lesandinn fær
það á tilfinninguna við
lesturinn að kirkjufeð-
urnir hafi blekkt trúað
fólk í öllum meginatrið-
um. Guðfræðingar hafa
brugðist við bókinni og
skrifað greinar til að
leiðrétta Dan Brown.
Óljóst er hversu
margt er byggt á sögu-
legum staðreyndum og
hversu margt bjagað í
þágu frásagnarinnar.
Lesendur verða því að grennslast fyr-
ir um það sjálfir. Samt stendur fremst
í sögunni: „Allar lýsingar í sögunni á
listaverkum, byggingum, skjölum og
leynilegum trúarathöfnum eru áreið-
anlegar.“ (5)
Da Vinci-lykillinn er vel heppnuð
vegna þess að höfundurinn kastar út
vel hnýttu netinu í fyrsta kafla og
dregur það síðan hægt og bítandi inn
fram í 105. kafla. Dan Brown tekst að
vekja löngun lesandans til að sjá hvað
veiðist og undrun hans vex bókina á
enda. Dan Brown kann spennuform-
úluna afburða vel. Frásagnaraðferðin
er aðal bókarinnar.
Vettvangurinn er París og London,
borgir sem eru þrungnar sögu og
listaverkum, sérstaklega París. Aðal-
söguhetjurnar eru tvenndin Robert
Langdon og Sophie Neveu. Robert er
prófessor í táknfræði við Harvard-há-
skóla og Sophie er dulmálssérfræð-
ingur Þau þurfa sífellt að lesa í tákn
og leysa þrautir. Tíminn stöðvast ekki
í bókinni og söguhetjurnar fá ekki
tækifæri til að matast
eða skjótast eldsnöggt
á salernið. Sama gildir
um lesandann.
Sagan hefst á því að
safnstjóri Louvre er
myrtur í einum af sýn-
ingarsölum safnsins.
Þar hefst fyrsta tákn-
fræðiþrautin sem
Langdon er kallaður til
að leysa – og sem brátt
verður að leitinni að
týnda gralnum. Kenn-
ingin er sú að leyni-
félagið bræðralag
Síons, sem stofnað var
árið 1099, gæti leynd-
ardómsins. Það eiga að hafa fundist
skjöl sem tengja Leonardo Da Vinci
við félagsskapinn. Langdon og Sophie
þurfa því að rekja sig aftur í tímann til
að nálgast markmið sín.
Áhugi lesenda á sögu kristni og list
ætti að glæðast við lesturinn. T.d. er
magnað að lesa um að María Magda-
lena birtist sem „lærisveinn“ á mál-
verkinu Síðasta kvöldmáltíðin eftir
Da Vinci. Manneskjan sem situr við
hlið Krists er kona. Augað getur hins
vegar ekki séð það nema með ábend-
ingum því heilinn segir því að þarna
hljóti karlmaður að sitja að snæðingi.
María er einnig eins og spegilmynd
Jesú og virðist Da Vinci því tjá sig um
að guð sé tvenndin karl og kona. Því
er haldið fram að Jesú hafi ætlað að
byggja kirkju sína á Maríu Magda-
lenu en ekki Pétri. Vitnað er í Guð-
spjall Filipusar þessu til stuðnings:
„Og fylgikona frelsarans er María
Magdalena. Kristur elskaði hana
meira en alla lærisveinana og minnt-
ist oft við hana.“ (251).
Átökin í sögunni snúast um leitina
að Gralnum og um hvort hann verði
afhjúpaður eða ekki. Bræðralagið
gætir hans. Kaþólsku samtökin Opus
Dei ætla sér að komast yfir hann,
halda honum áfram leyndum eða eyða
honum. Persónan Sir Leigh Teabing,
sérfræðingur í Gralnum, vill aftur á
móti finna hann og opinbera. Lög-
reglan er alltaf á hælunum á þeim. Oft
skapast mikil spenna og öll sund virð-
ast vera lokuð.
Da Vinci-lykillinn tekur á taugarn-
ar – lesendur geta verið fullvissir um
að lesturinn er fyrsta flokks afþrey-
ing. Ákveðnir þættir í köflunum sem
tengjast Rosslyn-kapellunni fela þó í
sér smábókmenntahopp milli reyfar-
ans og ævintýrisins – og telst það
óneitanlega galli. Höfundurinn skýt-
ur yfir markið með söguhetjunum
Marie Chauvel og barnabarni hennar,
þótt sú tvennd sé vissulega spegil-
mynd annarrar tvenndar í sögunni.
Dan Brown kenndi ensku í Phillips
Exeter-akademíunni áður en hann
sneri sér að ritstörfum. Áhugi hans á
táknfræði og dulfræðum birtist strax
í fyrstu bókinni hans Digital Fortress.
Hann skrifaði einnig tækniþrillerinn
Deception Point. Tákn- og dulfræði
eru vettvangur sem þessi höfundur
hefur helgað sér og má t.d. sjá að í bók
hans Angels & Damons takast vísindi
og trú á. Blythe Brown, kona Dans,
gefur honum eflaust innblástur því
hún er sagnfræðingur að mennt og
listmálari að auki – en þessar tvær
greinar koma mjög við sögu í Da
Vinci-lyklinum.
Enn ein gral-sagan? Vissulega,
þessi er þó hörkuspennandi!
Leitin að týnda gralnum
SKÁLDSAGA
Da Vinci-lykillinn
DAN BROWN
Ásta S. Guðbjartsdóttir þýddi. Bjartur
2003 – 453 bls.
Gunnar Hersveinn
Dan Brown