Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. NÓVEMBER 2001
Þ
ANNIG spurði Jón Dúason í
bréfi til Guðmundar Finnboga-
sonar landsbókavarðar árið
1934 er frænka hans, Björg C.
Þorláksson, lá banaleguna í
Kaupmannahöfn, langt leidd af
brjóstakrabbameini.1 Hún var of
máttfarin til að halda á penna og
Jón Dúason annaðist bréfaskriftir fyrir hana
og gekk þeirra erinda er hún bað hann um.
Sársaukinn sem Björg fann fyrir þegar hlutur
hennar í Íslensk-dönsku orðabókinni var dreg-
inn í efa kann að hafa brotist fram í banaleg-
unni, og víst er að Jón tók upp þykkjuna fyrir
Björgu í umræddu bréfi.
Fyrsti íslenski kvendoktorinn
Í ár voru liðin 75 ár frá því Björg C. Þorláks-
son lauk doktorsprófi, fyrst íslenskra kvenna.
Af því tilefni lét hópur áhugafólks gera brons-
afsteypu af andlitsmynd þeirri er Ásmundur
Sveinsson myndhöggvari gerði í París árið
1928.2 Háskóli Íslands fann henni stað á lóð
Odda, húsi félagsvísindadeildar. Má þá segja
að Háskóli Íslands hafi loks sýnt Björgu C.
Þorláksson þá virðingu sem Jóni Dúasyni og
fleirum fannst hún eiga skilið.
Kvennasögusafn Íslands heiðrar einnig
minningu Bjargar með sýningunni Maður,
lærðu að skapa sjálfan þig, sem opnuð hefur
verið á sýningarsvæði Landsbókasafns Ís-
lands-Háskólabókasafns í anddyri Þjóðarbók-
hlöðu. Yfirskriftin er sótt til lokaorða Bjargar í
handriti að riti er hún nefndi Lífþróun og lauk
við á árinu 1933 en aldrei kom út.5 Sýningin
var opnuð almenningi á Degi íslenskrar tungu
til þess að heiðra þátt Bjargar í varðveislu og
viðreisn íslenskunnar. Á sýningunni er ævifer-
ill dr. Bjargar rakinn í máli og myndum. Að-
standendur hennar hafa notið ómetanlegrar
aðstoðar og stuðnings Sigríðar Dúnu Krist-
mundsdóttur prófessors en ævisaga hennar
um Björgu C. Þorláksson, er ber nafnið Björg.
Ævisaga Bjargar C. Þorláksson, kom út hjá
JPV Forlagi hinn 15. nóvember sl. Án þeirrar
bókar hefði sýningin orðið til muna fátæklegri
því lítið hefur verið ritað um Björgu áður.3
Mikilvirkur fræðimaður og þýðandi
Á sýningunni er dregið fram það helsta úr
ævi hennar og störfum. Í stuttu máli má segja
að Björg C. Þorláksson hafi verið allt í senn,
fræðimaður, rithöfundur, ljóðskáld, þýðandi,
ferðalangur, Íslendingur, eiginkona, húsmóð-
ir, kvenréttindakona og sjálfstæð kona. Eftir
hana liggja ótalmörg fræðirit og greinar og ein
ljóðabók og leikrit. Hún þýddi nokkur rit nor-
rænna höfunda á íslensku, þ.á m. Jerúsalem
Selmu Lagerlöf. Hún var sæmd riddarakrossi
hinnar íslensku fálkaorðu hinn 1. desember ár-
ið 1926 fyrir fræðistörf sín.
Úr Húnaþingi...
Björg Karítas Þorláksdóttir fæddist að
Vesturhópshólum í Húnaþingi hinn 30. janúar
1874. Foreldrar hennar voru hjónin Margrét
Jónsdóttir húsfreyja og Þorlákur Símon Þor-
láksson, bóndi og hreppstjóri í Vesturhóps-
hólum. Margrét var dóttir séra Jóns Eiríks-
sonar, prests á Undirfelli í Vatnsdal, og
Bjargar Benediktsdóttur Vídalín. Þorlákur
Símon var sonur séra Þorláks Stefánssonar,
sem tók við Undirfelli er séra Jón lést, og síð-
ari konu hans, Sigurbjargar Jónsdóttur.
Systkini Bjargar þau er upp komust voru Sig-
urbjörg Þorláksdóttir, kennslukona í Reykja-
vík, Jón Þorláksson forsætisráðherra og
Magnús Þorláksson, bóndi að Blikastöðum í
Mosfellssveit. Magnús var sá eini systkinanna
sem eignaðist afkomendur. Til frænda Bjarg-
ar má meðal annarra telja Sigurð Nordal pró-
fessor og Þórarin B. Þorláksson listmálara.
... til útlanda
Björg Karítas stundaði nám við Kvenna-
skóla Húnvetninga að Ytri-Ey á árunum 1891-
1894 og gerðist þar kennslukona árin 1894-
1897. Í ágúst árið 1897 sigldi Björg með Jóni
bróður sínum til Kaupmannahafnar, hann til
að nema verkfræði við Kaupmannahafnarhá-
skóla en hún til að setjast á skólabekk hjá Nat-
alie Zahle. Hugur hennar stefndi að því að
læra til kennslukonu og árið 1898 sótti hún um
starf forstöðukonu á Ytri-Ey. Hún hafði þá
hætt námi í skóla Natalie Zahle, annaðhvort af
fjárhagsástæðum eða henni líkaði ekki vistin.
En Björgu var ekki veitt starfið og við það tók
líf hennar aðra stefnu en hún hafði ætlað. Hún
ílentist í Kaupmannahöfn og kom aðeins til Ís-
lands sem gestur eftir það.
Neitað um stúdentspróf
frá Lærða skólanum
Hugur Bjargar stóð til mennta og árið 1900
lauk hún kennaraprófi í Kaupmannahöfn. Síð-
ari veturinn í skólanum stundaði hún einnig
nám í latínu og grísku við kennslustofnunina
Aþenu í Kaupmannahöfn og mun þá hafa
stefnt að því að taka stúdentspróf. Hún sótti
um að fá að setjast í 6. bekk Lærða skólans í
Reykjavík og ljúka þaðan stúdentsprófi.
Beiðni hennar var hafnað. Konur höfðu þá rétt
til að taka próf við skólann en ekki til að
stunda nám við hann. Einnig var gerð krafa
um að tvö ár liðu milli fjórðabekkjarprófs
kvenna og stúdentsprófs. En í kóngsins Kaup-
mannahöfn voru konum ekki settir aðrir kostir
en karlmönnum og árið 1901 lauk Björg stúd-
entsprófi frá Nörrebro Latin- og Realskole.
Árið 1902 lauk Björg cand.phil. prófi við Kaup-
mannahafnarháskóla.
Stóra orðabókin
Björg giftist Sigfúsi Blöndal, bókaverði við
Konunglega bókasafnið í Kaupmannahöfn, ár-
ið 1903, en haustið 1902 hafði hún innritast til
cand.mag. prófs við Kaupmannahafnarhá-
skóla. Það er því ljóst að hugur hennar stefndi
til enn frekari mennta, en með hjónabandinu
tók líf Bjargar nýja stefnu. Skömmu eftir gift-
inguna hófu þau Björg og Sigfús störf að Ís-
lensk-danskri orðabók, og mun hugmyndin að
því verki hafa verið Bjargar. Vinnan reyndist
drýgri en bæði hugðu, og bókin kom ekki út
fyrr en árin 1922 og 1924. Hlutur Bjargar var
mjög stór og má draga í efa að bókin hefði
nokkurn tíma orðið að veruleika eða komið út
ef hennar vinnu hefði ekki notið við. Björg
hlaut aldrei viðurkenningu fyrir þessi störf sín
meðan hún lifði, heldur var þvert á móti dregið
í efa að hún ætti nokkurn markverðan hlut í
henni. Háskóli Íslands sæmdi Sigfús Blöndal
heiðursdoktorsnafnbót árið 1924 fyrir verkið,
en Björg orti að þessu starfi loknu:
Ó, þrautirnar unnar, sem Skapanorn mér skóp,
er skráfestı́ hún urðarrúnir mínar!
Þó orðabókin þegi um anda míns óp,
um aldir þögul ber hún minjar sínar.
Doktorspróf – og veikindi
Hjónaband þeirra Bjargar og Sigfúsar
raknaði í sundur og árið 1922 ákváðu þau að
skilja. Það ferli var mun flóknara en í dag og
gekk skilnaður þeirra ekki í gegn fyrr en árið
1925. Björg var þá komin í nám í París og hinn
17. júní árið 1926 varði hún doktorsritgerð
sína um lífeðlisfræðilegan grundvöll eðlishvat-
anna.4 Hún hafði þá breytt nafni sínu í Björg
C. Þorláksson og undir því nafni gekk hún það
sem hún átti eftir ólifað.
Björg stríddi við ýmis veikindi sem nútíma-
mönnum og konum stafar lítil hætta af, en
reyndust mörgum lífshættuleg langt fram á
20. öld. Árið 1907 greindist hún með berkla og
var á sjúkrahúsi fram á haust 1908 en náði sér
ekki til fulls fyrr en um 1911. Árið 1919 var
hún skorin upp á ríkisspítalanum í Kaup-
mannahöfn vegna gruns um krabbamein í
brjósti. Það mein var úrskurðað góðkynja, en
svo reyndist þó ekki vera. Björg fór í geisla-
meðferð í París árið 1928, en allt kom fyrir
ekki og hún lést
af völdum brjósta-
krabbameins í Kaup-
mannahöfn árið 1934. Þá
stríddi Björg við hugsýki frá vori 1922 til
dauðadags. Hún lýsti sér í því að Björg taldi
tiltekið fólk elta sig og njósna um sig. Þótt sýk-
in litaði líf hennar og hennar nánustu vina og
vandamanna hafði hún þó engin áhrif á fræða-
störf hennar eða skrif.
Saga Bjargar C. Þorláksson er einstök saga
kjarkmikillar konu sem fór ekki troðnar slóðir.
Saga hennar speglar einnig öðrum þræði ís-
lenskan samtíma hennar þar sem konum gekk
erfiðlega að brjótast til mennta og mannvirð-
inga. Hvort tveggja var mun auðveldara á er-
lendri grund og segir sína sögu um ástand
mála hér á landi.
Kvennasögusafn Íslands og Landsbókasafn
vilja að endingu færa innilegar þakkir þeim
fjölmörgu sem veittu aðstoð við að koma á fót
sýningu um ævi og störf Bjargar C. Þorláks-
son. Sérstakar þakkir fá Jóna Hansen og Sig-
steinn Pálsson, ættmenni Bjargar, sem og Sig-
ríður Dúna Kristmundsdóttir prófessor og
JPV Forlag. Sýningin er opin á opnunartíma
Þjóðarbókhlöðu:
8:15-22:00 mánudaga-fimmtudaga
8:15-19:00 föstudaga
9:00-17:00 laugardaga
11:00-17:00 sunnudaga
Heimildir:
1) Sjá Sigríði Dúnu Kristmundsdóttur Björg. Ævisaga
Bjargar C. Þorláksson. JPV Forlag, 2001, bls. 276-277.
2) Áhugahópinn um minnisvarða Bjargar C. Þorláksson
mynduðu: Áslaug Ottesen og Geirlaug Þorvaldsdóttir frá
Félagi háskólakvenna, Björg Einarsdóttir og Kristín Þóra
Harðardóttir frá Kvenréttindafélagi Íslands, Guðrún
Kvaran frá Vísindafélagi Íslendinga, og Jóna Hansen og
Magnús Sigsteinsson úr röðum ættmenna Bjargar.
3) Eintak af handritinu er varðveitt í Þjóðarbókhlöðu
ásamt nokkrum öðrum handritum Bjargar.
4) Aðeins þrjár greinar hafa birst opinberlega um ævi-
feril Bjargar C. Þorláksson. Hin fyrsta var grein Ingi-
bjargar Hafstað, ‘Björg C. Þorláksdóttir Blöndal – Fyrsti
íslenski kvendoktorinn’, í ritinu Konur skrifa til heiðurs
Önnu Sigurðardóttur. Sögufélag, 1980. Hin önnur var
grein Bjargar Einarsdóttur, ‘Fánaberi íslenskra kvenna:
Björg C. Þorláksson 1874-1934’, er birtist í riti hennar: Úr
ævi og starfi íslenskra kvenna, I. bindi, Bókrún, 1984.
Þriðja greinin var grein Sigríðar Dúnu Kristmundsdóttur,
‘Um ævi konu og sannleikann í fræðunum’, er birtist í rit-
inu Íslenskar kvennarannsóknir, Háskóli Íslands og
Rannsóknastofa í kvennafræðum, 1997.
5) Ritgerðin ber heitið Le fondement physiologique des
instintcs, des systèmes nutritif, neuromusculaire et gèni-
tal. Paris, Les Presses Universitaires de France, 1926.
Ritgerðin er til á Landsbókasafni eins og önnur prentuð
rit Bjargar.
„Saga Bjargar C. Þorláksson er einstök saga kjark-
mikillar konu sem fór ekki troðnar slóðir. Saga hennar
speglar einnig öðrum þræði íslenskan samtíma henn-
ar þar sem konum gekk erfiðlega að brjótast til
mennta og mannvirðinga. Hvort tveggja var mun
auðveldara á erlendri grund og segir sína sögu um
ástand mála hér á landi.“
,,HVERS
VEGNA
GLEYMDUÐ
ÞIÐ BJÖRGU?“
Kvennaskólinn á Ytri-Ey á Skagaströnd og námsmeyjar skólans um 1890. Björg stundaði nám
við skólann á árunum 1891–1893 og var kennslukona við hann frá 1894–1897.
E F T I R A U Ð I S T Y R K Á R S D Ó T T U R
Höfundur er forstöðumaður
Kvennasögusafns Íslands.
Björg C. Þor-
láksson og móð-
ir hennar, Margrét
Jónsdóttir. Silfurfestina sem
Björg ber um hálsinn fékk hún frá móður sinni
og systkinum í tilefni doktorsvarnarinnar, að
sögn Jónu Hansen, dóttur Sigurbjargar Magn-
úsdóttur er var bróðurdóttir Bjargar. Festin er
nú í hennar eigu og hefur hún góðfúslega lán-
að hana á sýningu Kvennasögusafns Íslands í
Þjóðarbókhlöðu.