Lesbók Morgunblaðsins - 05.01.2002, Blaðsíða 6

H
ELGI Hálfdanarson varð ní-
ræður á liðnu ári, nánar til-
tekið þann 14. ágúst. Þekkt-
astur er Helgi fyrir þau
stórvirki sem hann hefur
unnið með þýðingum sínum.
Prófessor Ástráður Ey-
steinsson gerði glögga grein
fyrir þýðingum Helga í Lesbók Morgunblaðsins
þann 11. ágúst í sumar og gat reyndar um frum-
samin rit hans einnig. Af grein Ástráðs má sjá
að afköst og afrek Helga á ritvellinum eru æv-
intýri líkust þó unnin hafi verið utan daglegs
vinnutíma. Ég ætla ekki að bæta neinu við
ágæta umfjöllun Ástráðs en nota þetta tækifæri
til að þakka Helga marga ánægjustund. Minn-
isstæðar og kærar eru mér t.d. fyrstu ljóðaþýð-
ingar hans sem út komu í þremur bókum á ár-
unum 1953 til 1960, og svo bókin Við
sagnabrunninn (1971) sem er safn ævintýra og
sagna frá ýmsum löndum.
„Ef þú ert fyrirsæta“
Áður en ég kem að efni þessa pistils langar
mig reyndar að minnast blaðagreina Helga um
málefni líðandi stundar á undanförnum áratug-
um, ekki síst um meðferð móðurmálsins. Ég
held að þessar málfarsádrepur hafi haft áhrif til
góðs. Það virðist ekki beint í tísku að áminna
fólk um málvöndun. Þó hefur mér sýnst sem
innst inni vilji menn gjarnan láta segja sér til,
minna sig á, ýta við sér – ef áminningin er vel
fram sett, rökföst og öfgalaus. Það er svo auð-
velt að gleyma sér í föstum orðaleppum og
hugsanaleti í erli dagsins. Vissulega var til-
hlökkunarefni að mega eiga von á grein í Morg-
unblaðinu frá Helga Hálfdanarsyni. Ein slík hét
„Ef þú ert fyrirsæta“ þar sem á gamansaman
hátt en þó í fullri alvöru var vakin athygli á of-
notkun orðsins „þú“ í máli manna. Morgun-
blaðsgreinum Helga var safnað saman í bók-
unum Skynsamleg orð og skætingur (1985) og
Molduxa (1998); ég hef stundum vísað nemend-
um mínum við Kennaraháskólann á þau góðu
rit. Mættum við kannski fá meira að heyra?
Fornu fræðin heilla
En hér langar mig að staldra við tvær bækur
Helga sem ekki hafa fengið þá umfjöllun sem
þær eiga skilið þó einkennilegt megi virðast.
Samt munu þær hafa fallið í góðan jarðveg hjá
lesendum á sínum tíma og nú er önnur þeirra
jafnframt er í bókinni mikill fróðleikur um brag-
fræði (t.d. um hljóðlengd, sjá 107 o.áfr.) og
merkingu orða, ekki síst þá sérkennilegu iðju
fornskálda að yrkja ofljóst . Þannig geta orðin
gumna fjölð í Arinbjarnarkviðu að áliti Helga
þýtt fleira en það sem beinast liggur við, t.d.
Firðafylki! (48).
Nýjar skýringar við fornar vísur
Skáld talar um skáld og les jafnvel hug þess.
Um niðurstöðu Helga hverju sinni þarf lesand-
inn ekki að vera honum sammála. Ég get að vísu
tekið undir margt sem hann ber á borð og undr-
ast jafnframt að sumar skýringar hans hafi ekki
ratað inn í nýjar útgáfur Íslendingasagna. En
jafnvel þó efi læðist að um einstök atriði fer
maður af fundi Helga ríkari en áður. Ég sé fyrir
mér að kennarar muni í auknum mæli rýna í
röksemdir hans og kynna þær nemendum sín-
um. Í því sambandi má hafa í huga að þrátt fyrir
leiftrandi hugmyndaflug við skýringar á þess-
um forna kveðskap fylgir Helgi yfirleitt þeirri
reglu að komast sem næst rithætti handrita.
Jafnframt varar hann við oftrú á reglur síðari
tíma manna, t.d. þær sem sá frægi Eduard Siev-
ers setti á sínum tíma og fræðimönnum síðustu
aldar hætti til að taka allhátíðlega (sjá t.d. bls.
107 o.áfr.). Því má bæta við að enda þótt Helgi
hafi ekki haft handritin sjálf til hliðsjónar nýtir
hann sér þekkingu sína á stafagerð þeirra og
grípur stundum til leiðréttinga út frá því. Til
glöggvunar skal sýnt dæmi af bls. 120-121. Þar
eru þessi vísuorð tekin úr Eyrbyggjutexta:
es lutviðir létu
lækendr, þeirs skil flækja.
Helgi nýtir sér líkindi stafanna l og s annars
vegar og t og r hins vegar og kallar fram þessa
breytingu með hjálp ljóðstafareglunnar:
es sarviðar (þ.e. sárviðar) sóru
sækendr, þeirs skil flækja,
og fær þannig merkingu í vísubrot sem áður
Morgunblaðið/Golli
„En hvernig sem á er litið eru bækur Helga miklar
gersemar. Svona bækur verða aldrei skrifaðar aftur.
Einhver mundi kannski tala um fantasíu og skáldskap
um skáldskap. Sú umsögn ein hrekkur að vísu skammt
því að innan um þessa stílsnilld, leiftrandi ímyndunar-
afl og frábærar sérviskur í framsetningu leynast eld-
skarpar athugasemdir og skýringar sem fræðimenn
þyrftu að sinna betur en þeir hafa gert fram að þessu í
umfjöllun sinni og útgáfum á okkar gömlu textum.“
RIFJUÐ UPP KYNNI AF TVEIMUR BÓKUM HANS
FRÆÐAÞULURINN
HELGI HÁLF-
DANARSON
E F T I R B A L D U R H A F S TA Ð komin út aftur og hin væntanleg á næsta ári. Og
þá er að sjá hvort ný kynslóð sýnir þeim sama
áhuga og kynslóðin sem keypti slíkar bækur
fyrir nokkrum áratugum.
Þetta eru bækurnar Slettireka. Leikmanns-
þankar um nokkrar gamlar vísur (1954) og
Maddaman með kýrhausinn. Reynd ný leið í
leitinni að Völuspá (1964). Í bókunum tveimur
ræðst Helgi ekki á garðinn þar sem hann er
lægstur því að hann fjallar þar um fornan skáld-
skap og gagnrýnir margt í túlkun fyrri skýr-
enda sem þó höfðu getað stundað fræði sín við
ákjósanlegar aðstæður. Sjálfur var Helgi lyfsali
á Húsavík þegar fyrri bókin kom út og hafði
takmarkaðan bókakost og engin ráð til að rýna í
handritin sjálf. Og sennilega hafa aðstæður
hans við vinnu að síðari bókinni verið litlu betri
þó hann væri þá kominn til Reykjavíkur þar
sem hann var lengst af kennari í efnafræði við
Kennaraskóla Íslands, síðar Kennaraháskól-
ann.
„Í djarfasta lagi“
Í Slettireku freistar Helgi þess að skýra vísur
og kvæði í átta Íslendingasögum og er Egils
saga þar fremst í flokki. Ef tala mætti um
„heildarhugmynd“ í skrifum Helga þá held ég
að hún sé sú að halda í og styrkja þá gömlu trú
að kveðskapur sagnanna sé rétt feðraður í flest-
um tilvikum. Segja má að þessi „barnatrú“ hafi
átt í vök að verjast um sinn, einkum eftir að Jón
Helgason hrifsaði Höfuðlausn úr hendi Egils
Skalla-Grímssonar í frægri grein í afmælisriti
til Einars Ólafs Sveinssonar árið 1969. En það
var fimmtán árum eftir að bók Helga birtist og
því skyldi engan undra þó hann héldi í gömlu
trúna: það gerðu flestir. Nýjar hugmyndir um
tímasetningar kveðskaparins breyta þó engu
um þá ánægju sem hafa má af Slettireku enda
vakti einkum fyrir höfundinum að finna betri
skýringar á merkingu vísna en áður hafði tekist.
Það sem varðar mestu við lestur bókarinnar
er að láta hrífast af ímyndunarafli höfundar sem
viðurkennir að hugmyndir hans séu stundum í
„djarfasta lagi“. Það er bjartsýni í leitinni að
nýrri lausn og sannfæringarkraftur í rök-
semdafærslunni. Framsetningin er persónuleg
og gildishlaðin ef svo mætti að orði komast (höf-
undur er t.d. óhræddur við að nota orð eins og
„lágkúrulegur“, „annarlegur“, „skoplegasta af-
skræmi“ og „sprenglærður vísdómur“). En
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JANÚAR 2002
sem hefur átt sér stað og bæta þannig ótal nýj-
um víddum við einvídd augnabliksins. Maður
sem þekkir söguna og hefur hæfileika til að
tala við steina og tóttir húsa, öll hans upplifun
er margfeldi af hinni venjulegu hversdagslifun.
Og það sem Þórbergur harmar sí og æ í Suð-
ursveitarbálkinum er hve óheyrilega mikið af
sögu hefur farið forgörðum og það stafar allt
saman af því hve fólk er tregt að nóta hjá sér og
halda dagbók.
„Það var skelfilegt hvað fólk var búið að týna
miklu af því sem komið hafði fyrir í byggðinni,
og ég skildi vel af hverju það var eftir að ég fór
að halda dagbók. Það var af því að það hafði
aldrei haldið dagbók, aldrei skrifað neitt hjá
sér. Þess vegna er allt það fína gleymt, aðeins
hrossalegustu viðburðirnir sem hafa varðveist,
svona meira eða minna og margt afbakað. Og
ég hugsaði oft: „Goðarnir hefðu átt að halda
dagbækur yfir það sem kom fyrir í goðorð-
unum og síðan prestarnir yfir það sem skeði í
prestaköllunum. Og þeir hefðu átt að geyma
þær í læstum kistum og vel sterkum svo að
þær týndust ekki. Og þeir hefðu átt að skera út
framan á kisturnar: Í þessari kistu eru geymd-
ar dagbækur lífsins sem aldrei mega glatast.
Ef þetta hefi verið gert þá væru nú feiknarleg
kynstur af alls konar fróðleik sem nú er týndur
og lífið orðið miklu ríkmannlegra og meira
gaman að lifa … Það hefði verið fróðlegt að
hafa svona dagbækur frá fyrri öldum og ekki
aðeins frá goðum og prestum heldur frá sem
flestum landsmönnum í staðinn fyrir að glata
mestallri sögu sinni og eyða svo tímanum í
botnlausar getgátur og „ef til vill“, „gæti ver-
ið“, „kringum“, „hér um bil“, „nálægt“, „ekki
langt frá“, „að haldið er“, o.s.frv. o.s.frv. Þess
háttar tal átti snemma illa við mig. Ég vildi vita
nákvæmlega hvenær, hvar og hvernig. En það
var ekki hægt nema að skrifa hjá sér, sigta út
og mæla.“12
Og eiginlega er Suðursveitarbálkurinn
kennslubók í því hvernig mannlífið getur öðlast
ævarandi líf í sögu. Blaðsíðu af blaðsíðu, bók af
bók vex myndin og dafnar og bætir við sig
stórum og fínum dráttum. Á sjöunda hundrað
persóna stígur fram á sviðið, flestar samsveit-
ungar Þórbergs úr fortíð og samtíð. Sumar
reyndar bara nafnið, á bak við aðrar stendur
skrítla eða tilsvar. Svo eru enn aðrar sem höf-
undur kemur að aftur og aftur og eykur drátt-
um við mynd þeirra uns þær standa manni ljós-
lifandi fyrir hugskotssjónum. Þannig er t.a.m.
um Oddnýju gömlu frá Gerði sem kannski var
fyrsti og áhrifamesti lærimeistari Þórbergs
Þórðarsonar, einhvers staðar á undan Birni M.
Ólsen, Stalín, Zamenhoff og Krishnamurti.
Hlutverk hennar í Suðursveit virðist hafa
verið eins konar ferðaleikhús og færanlegur
fjölmenntaskóli. Hún var höfð til að skemmta
og fræða. Heimilin kappkostuðu að fá hana í
heimsókn til dvalar og heyra hana ausa af
óþrotlegum sjóði sagna og ljóða. „Með dauða
Oddnýjar slokknaði bjartasta ljós Suðursveit-
ar sem þar logaði í minni tíð,“ segir í Fjórðu
bók.
Það var Oddný gamla á Gerði sem spáði fyrir
Þórbergi ungum að hann mundi ekki ala lengi
aldur sinn í Suðursveit. Eins og fyrr sagði
tengdi Þórbergur brotthvarf sitt við frönsku
skúturnar sem hann sá koma upp að ströndinni
og vöktu með honum þrá sem hann fann að yrði
ekki fullnægt heima. Og það er enn frönsk
skúta sem eins og orsakar brottförina þegar að
henni kemur. Það er strand. Þórbergur ung-
lingur fer á strandstað og drekkur sig fullan í
koníaki, deyr, rís upp á næsta degi, kveður og
heldur suður. Alfarinn.
Steinþór bróðir hans, sem varð eftir og sagði
sögu sína löngu seinna í útvarpi og kom á end-
anum út undir heitinu Nú-nú, bókin sem aldrei
var skrifuð,13 segir af þessu tilefni:
„En nú er Þórbergur farinn, hann fer þetta
vor, 1906, og þá er ríkið liðið undir lok. Við sem
að eftir sátum nú, þegnarnir, við höfum nú
kannski ekki svo mjög séð eftir því, þó að ríkið
liði undir lok, því alltaf vorum við nú í meiri og
minni uppreisnarhug gegn því, en við sáum
meira eftir því að Þórbergur var farinn, þetta
höfuð æskunnar á Breiðabólstaðarbæjum sem
að mótaði stefnu hennar á allan hátt … Og þó
að Þórbergur hafi ekki farið með mikil farar-
efni úr Suðursveit, þá fór hann samt með það
sem hann hefur mulið úr og mun lengst mylja
úr og það er sá andlegi arfur sem hann fór með
frá liðnum feðrum og mæðrum sínum.“
VII
Í samtalsbók Matthíasar Johannessens og
Þórbergs Þórðarsonar, Í kompaníi við allífið,
spyr Matthías:
„Varstu alltaf ákveðinn í því að verða skáld?“
Og Þórbergur svarar:
„Ég ætlaði mér aldrei að verða neitt. Jú, það
er víst ekki rétt, ég ætlaði mér að verða skip-
stjóri á duggu með hvítum seglum þegar ég var
austur í Suðursveit. En það datt úr mér undir-
eins og ég fann lyktina upp úr lúkarnum á kútt-
er Sea-gull. Og hún verkaði á mig eins og
dæmisaga. Það er vond lykt af öllu þegar mað-
ur er búinn að fá það. Þetta er eina skýra
markið eða hugsunin að verða eitthvað í lífinu.
Og mér hefur orðið að áhugaleysi mínu. Ég
veit ekki til þess að ég hafi nokkurn tíma orðið
neitt. Nei, alls ekkert. Samt er ég orðinn 69 ára
gamall. Mér hefur ekki einu sinni tekist að
safna ýstru...“
Og um ástæður þess að hann fór að skrifa
ber hann fyrir sig peningaleysi, hann hafði
sumsé út úr blankheitum tekið saman svolítið
Í SUÐURSVEIT