Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. APRÍL 2002
S
EXTÁNDA ágúst 1784 reið
mikill jarðskjálfti yfir Suður-
land og skemmdust í honum
372 bæir og þrír menn týndu
lífi. Margar kirkjur féllu eða
skemmdust en Skálholtskirkju
sakaði ekki til muna. Hins veg-
ar féllu flest hús önnur á bisk-
upsstólnum og urðu nokkrir menn undir hús-
unum en náðust þó lifandi. Biskupinn Finnur
Jónsson, sonur hans Hannes sem þá var
vígslubiskup og Magnús Ólafsson varalögmað-
ur og ráðsmaður staðarins urðu ásamt öðru
heimilisfólki að liggja í tjöldum. Seinni hluta
ágúst gerði miklar rigningar og var undir
haustið ljóst að mönnum myndi ekki verða
vært í Skálholti þann vetur og var ákveðið að
fella skólahald niður. Viðir í húsum höfðu
brotnað svo illa að ekki var hægt að nota þá og
hestleysi, sem stafaði af móðuharðindunum
sem þá stóðu sem hæst, olli því að ekki var
hægt að sækja timbur í kaupstað. Um haustið
flutti Hannes vígslubiskup ásamt konu sinni,
einum þjónustusveini og einni stúlku til
tengdaföður síns Ólafs Stephensens á Innra-
Hólmi. Finnur biskup hírðist áfram í Skálholti
við vondan kost og sagði af sér embætti árið
eftir. Þá var Skálholt formlega lagt niður sem
biskupssetur en svo fór þó að Hannes biskup
keypti jörðina og bjó þar til dauðadags 1796
enda hafði landsstjórnin ekki fundið nein önn-
ur úrræði í húsnæðismálum biskupsins.
Höfuðstaður og kirkjumiðstöð
Svo óglæsilega endaði 700 ára saga bisk-
upsstóls í Skálholti. Sú saga er hins vegar að
flestu öðru leyti glæsileg og merk. Saga Skál-
holts er einnig löng því mannvistarleifar í
formi byggfrjóa frá seinni hluta 9. aldar benda
til að búseta í Skálholti sé eldri en á flestum
öðrum stöðum. Skálholt var í eigu Mosfellinga
í byrjun 11. aldar og þar sat fyrsti biskup Ís-
lands, Ísleifur Gissurarson, frá því að hann
kom úr vígsluför 1057 til dauðadags 1080. Son-
ur hans og eftirmaður, Gissur biskup, byggði
þar dómkirkju og gaf henni jörðina. Íslenska
kirkjan efldist mjög á 12. og 13. öld og við það
óx Skálholtsstaður að andlegum og veraldleg-
um auði og varð sannkallaður höfuðstaður Ís-
lands frá seinni hluta 13. aldar. Þar var fjöl-
mennasta byggð landsins með þorpi bygginga
yfir starfsemi stólsins og þar risu kirkjubygg-
ingar sem voru einstakar í evrópskri bygg-
ingasögu. Í kaþólskri tíð stóð skólahald og önn-
ur menningar- og fræðslustarfsemi með blóma
í Skálholti og eftir siðaskiptin var þar reglu-
bundinn skóli. Dómkirkjan í Skálholti hefur
brunnið a.m.k. tvisvar (1309 og um 1527) og
staðurinn allur brann 1630 og varð þar óbæt-
anlegur skaði, þar sem skjöl og bækur urðu
eldinum að bráð. Árið 1650 lét Brynjólfur
Sveinsson biskup reisa nýja kirkju og stað-
arhús. Eftir að biskupsstóllinn var fluttur til
Reykjavíkur var kirkja Brynjólfs rifin og ný og
mun minni kirkja byggð í hennar stað 1802.
Skálholt var þá um skeið venjulegt bóndabýli
með sóknarkirkju þar til viðreisn staðarins
hófst að nýju á seinni hluta 20. aldar.
Fornleifakönnun í Skálholti hefst
Margir munir sem voru í eigu staðarins, þar
á meðal merkir forngripir, voru seldir á upp-
boðum um og eftir aldamótin 1800. Sumir
þeirra rötuðu í dómkirkjuna í Reykjavík, aðrir
á forngripasöfn í Kaupmannahöfn eða Reykja-
vík, en enn aðrir skemmdust eða hafa horfið
sporlaust. Þar á meðal má nefna Þorláksskrín
og Ögmundarbrík svokallaða. Ekki er vitað um
afdrif skrínsins, en reynt var að flytja bríkina
til Reykjavíkur. Ekki komst hún á leiðarenda
og lá í pakkhúsi á Eyrarbakka í mörg ár. Eru
enn eftir af henni smávægilegar leifar sem
sýna að hún hefur verið einn merkilegasti
kirkjugripur á Íslandi.
Þó að fornleifarannsóknir hæfust ekki í
Skálholti fyrr en eftir miðja 20. öld komu þar
ýmsir fornfræðingar á 19. öld sem skráðu upp-
lýsingar um fornleifar í Skálholti. Fyrstur
þeirra var danski fornfræðingurinn Kristian
Kålund en hann kom við í Skálholti 1873 og
þótti „ekki mikið eftir af dýrð biskupstímans“.
Þar var nú ósjáleg trékirkja og bærinn „á eng-
an hátt glæsilegur“. Það eina sem honum þótti
enn vera sem áður var hið fagra útsýni. Kålund
getur þess að sagnir á staðnum snúist einkum
um Þorlák helga og hins vegar um atburði
kringum Jón Arason Hólabiskup. Var Kålund
sýndur staðurinn hjá kirkjugarðinum þar sem
Jón og synir hans voru teknir af lífi og voru
„blóðblettirnir“ enn sýnilegir á klöppinni.
Einnig hafði til skamms tíma verið laut í
kirkjugarðinum þar sem hinir líflátnu höfðu
verið jarðaðir uns Norðlendingar grófu þá upp
og fluttu til Hóla.
Brynjúlfur Jónsson frá Minna-Núpi var
fyrstur íslenskra fornfræðinga til að kanna
minjar í Skálholti. Hann kom þar árið 1893 og
skráði sýnileg ummerki og munnmæli og frá-
sagnir staðkunnugra um fornleifar. Skráði
hann m.a. munnmæli er skýrðu uppruna ör-
nefnisins Skálholts: Smalamaður Ketilbjarnar
gamla landnámsmanns átti að hafa hafst við í
skála, þar sem bærinn í Skálholti var reistur
síðar. Skýrsla Brynjúlfs um fornleifar í Skál-
holti er stutt, en í henni er að finna upplýsingar
um ástand minja þar í lok 19. aldar og munn-
legan vitnisburð um húsaskipan þar í tíð Finns
biskups, á lokaskeiði biskupsstólsins á 18. öld.
Heimildamaður Brynjúlfs var Sigurður Páls-
son bóndi á Laug, en hann lýsti staðnum eftir
frásögn Jóns Jónssonar, sem lengi hafði búið í
Laugarási og dó um 1850, þá nærri hundrað
ára. Margt var enn með sama sniði, m.a. var
vatnsból bæjarins enn í Þorláksbrunni og í
„aldingarði“ sem lá upp að kirkjugarðinum óx
enn kúmen.
Brynjúlfur segir frá svonefndu Íragerði
norðvestast í túninu og átti það að vera leiði
hinna írsku sveina Jóns biskups Gerrekssonar.
Íragerði var upphækkun, rúmlega 22 m löng
og um 2,5 m breið.
Brynjúlfur hafði heyrt að hinir kaþólsku
biskupar hefðu verið grafnir í norðurstúku
kirkjunnar og lét hann grafa þar sem hann
taldi hana hafa verið. Ekki fannst þó annað en
eitt hauskúpubrot og járnnagli. Einnig lét
hann grafa hjá Söðulhóli þar sem hann taldi
líklegast að Diðrik frá Minden og menn hans
hefðu verið grafnir en varð einskis vísari.
Brynjúlfur kannaði legsteina í kirkjunni og
kirkjugarðinum og skráði niður áletranir á
þeim. Nokkrir voru orðnir máðir, sumir brotn-
ir og legsteinabrot höfðu verið notuð í kirkju-
garðshleðsluna. Hann lýsti einnig hinum fáu
kirkjugripum sem eftir voru í kirkjunni. Hefur
honum þótt ástand þessara merku fornleifa
dapurlegt og lýkur skýrslu sinni með þessum
orðum: „Mjög er áríðandi að vernda hinar fáu
fornmenjar sem enn finnast í Skálholti.“
Þessum orðum Brynjúlfs var þó ekki gaum-
ur gefinn og urðu veruleg minjaspjöll í Skál-
holti árið 1902, en þá var grafið fyrir hlöðu
beint ofan í bæjarhólinn, við ytri enda und-
irgangsins, og einnig lagður vegur vestur frá
bænum og ræsi meðfram honum hjá Þorláks-
brunni. Var brunnurinn grafinn fram og tóku
vegagerðarmennirnir steinhleðsluna innan úr
brunninum, jöfnuðu sjálfan brunninn með ræs-
inu og var hann þannig gereyðilagður. Sömu
sögu var að segja um Skólavörðuna, en úr
henni var grjót rifið til húsbygginga.
Minjaspjöll sem þessi leiddu loks til þess að
sett voru lög 1907 um verndun fornleifa, og
stofnað embætti þjóðminjavarðar, sem var
m.a. veitt heimild til að friðlýsa fornleifar, og
sett viðurlög við minjaspjöllum. Ekki var þó
gripið til neinna ráðstafana til verndunar forn-
leifum í Skálholti fyrr en 1927 en þá friðlýsti
Matthías Þórðarson þrennar minjar í Skál-
holti: Þorláksbúð, Staupastein og Þorláks-
brunn.
Fornleifarannsókn 1954–58
Árið 1949 urðu þáttaskil í sögu minjavernd-
ar í Skálholti. Að frumkvæði Sigurbjarnar Ein-
arssonar, sem þá var prófessor í guðfræði við
Háskóla Íslands, var stofnað Skálholtsfélag
sem hafði það að markmiði að vinna að end-
urreisn Skálholtsstaðar. Varð félaginu vel
ágengt og ráðist var í að reisa nýja kirkju þar
sem hinar fyrri kirkjur höfðu áður staðið. Var
að þessum framkvæmdum staðið með meiri
forsjá og framsýni en öðrum stórframkvæmd-
um á þessum tíma, því ákveðið var að gera
vandaða fornleifarannsókn á eldri kirkju-
grunnum áður en þeir yrðu látnir víkja.
Árið 1952 hófst uppgröftur á kirkjugrunnum
í Skálholti og var það umfangsmesta rannsókn
á einum minjastað á Íslandi til þess tíma. Graf-
ið var árin 1952, 1954–55 og 1958 og stjórnaði
Kristján Eldjárn þjóðminjavörður rannsókn-
unum. Árið 1954 friðlýsti hann fleiri minjar á
staðnum, þ.e. Skólavörðuna, eystri og vestari
traðir, Kyndluhól, Þorlákssæti, leiði sveina
Jóns Gerrekssonar í Íragerði og gamalt garð-
lag syðst á túninu.
Uppgröfturinn hófst með frumkönnun sem
Björn Sigfússon gerði. Gróf hann leitarholur
hér og hvar til að finna takmörk eldri kirkju-
grunna, einnig gróf hann upp undirganginn að
hluta og í svokallaðan Virkishól. Árið 1954 var
gerður uppdráttur af kirkjugarðinum og nán-
asta umhverfi hans, grafið var í Þorláksbúð að
hluta, og í dómkirkjugrunnana. Fannst þá m.a.
steinþró Páls biskups Jónssonar með beinum
hans og bagli og vakti sá fundur gríðarlega at-
hygli. Árið 1955 var grafinn upp grunnur að
SKÁLHOLT – HÖFUÐSTAÐ-
UR ÍSLANDS Í 700 ÁR
Skálholtsstaður árið 1784.
Í sumar hefjast að nýju fornleifarannsóknir í Skálholti. Þar
bíður fjársjóður þekkingar þess að komast í dagsljósið og er
nú unnið að því að skipuleggja þar umfangsmesta uppgröft
sem ráðist hefur verið í fram til þessa á Íslandi. Með nýjum
rannsóknum í Skálholti verður aflað nýrrar þekkingar, ekki
aðeins um sögu staðarins heldur um þjóðarsöguna í heild.
Í þessari grein segir frá fyrri rannsóknum í Skálholti og
reifað er markmið fyrirhugaðra rannsókna.
E F T I R O R R A V É S T E I N S S O N
Morgunblaðið/Þorkell
Á þessu ári verður ráðist í umfangsmiklar fornleifarannsóknir á Skálholtsstað.