Vísir Sunnudagsblað - 27.06.1943, Blaðsíða 7

mrnA'mmXmím
VÍSIR SUNNUDAGSBLAÐ
1
1)m aístöðu Tjörnesslag-
anna til fornra jökulmenja
(Útdráttur úr fyrirlestri, fluttum í Vísindafélagi Islendinga
26. febr. af Jakobi H. Lindal, bónda á Lækjamóti).
Tjörneslögin eru þykkar leir-
steins- og malarkenndar mynd-
anir, er enn sjást miklar leifar
af á vestanverðu Tjörnesi. Þau
liafa að mestu orðið til undir
sjávarmáli, en þó hefir landið
hækkað þar svo á vissum tíma-
bilum, að hafsbotninum hefir
skotið upp og hann þá klæðst
ýmiskonar jurtagróðri. Þar
skiptast því á lög með skeljum
og fleiri sædýraleifum og svo
lög mynduð af þróttmiklum
sjávargróðri. Lög þessi eru
einna merkust þeirra steingerf-
ingamyndana, er fundizt hafa
hér á landi og einna mest rann-
sökuð af fræðimönnum. Hefir
það orðið samhljóða niðurstaða
þeirra rannsókna, að þau séu frá
jarðtímabili, sem nefnt hefir
verið Pliosen, en það er talið
næst á undan jökultíma. Hins
vegar hefir skipun þeirra í berg-
lagakerfi landsins verið minni
gaumur gefinn og þá einnig því,
hverjar upplýsngar þau kynnu
að geta gefið um aldur liinna
elztu jökulmenja hér á landi.
Til glöggvunar á þessu verð-
ur að hafa í huga, að basaltsvæði
Norðurlands vestan Skjálfanda-
fljóts telst til elzta hluta lands-
ins og að berglög þess hafa ver-
ið að fullu byggð, áður en svo
miklar byltingar urðu á basalt-
hellunni miklu í Atlantshafi, að
sigtungur í sambandi við þær
gengu langt inn til lands, en slik
spildusig liafa orðið upphaf til
núverandi fjarða og dala um
Norðurland.
Einna stórfeldust þessara
hrotalama var sprunga norðan
úr hafi, skammt austan við
Grímsey, og inn með Kinnar- og
Bárðardalsfjöllum fram á Ör-
æfi. Austan þessarar sprungu
virðist hafa sigið til muna
breið spilda, er tekur um báðar
Þingeyjarsýslur. Síðar hafa jarð-
eldar hlaðið berglögum á þetta
signa svæði og sumstáðar mynd-
að há fjöll, svo sem Lambafjöll,
Gæsafjöll og báfjöllin austan og
sunnan Mývátns. Sömuleiðis
liggur grágrýtishella frá svip-
uðum tima norður eftir hálendi
Tjörness. Þessar yngri berg-
myndanir Þingeyjarsýslu eru að
gerð óg byggingareinkennum
mjög í sámræmi við helztu fjöll
um miðbikshálendi landsins og:
efri hluta berglaga um vestan-
vert Snæfellsnes, en um þau
berglög er vitað, að þau eru
miklu yngri en basalthéruðin.
* Nú hafa sjávarmyndanirnar á
vestanverðu Tjörnesi lagzt mis-
lægt ofan í hvolfmyndaða lægð,
sem virðist sorfin alldjúpt ofan
í berglög af fornri gerð. Austur-
jaðar þeiiTa sunnantil leggst upp.
að fornri undirstöðu í hálendi
Tjörness, en er norðar kemur
leggjast efstu lög Tjörnesmynd-
ananna inn undir liina yngri
grágrýtishellu, er áður var getið.
Tjörneslögin eru því eldri en
grágrýtislögin á hálendi Tjör-
ness, og þá sömuleiðis eldri en
sambærilegar myndanir við þau
lög annarsstaðar um Þingeyjar-
sýslu.
Sé hinsvegar um það spurt,
hvort Tjörneslögin muni þá
vera meðal þeirra berglaga, sem
bafi tekið þátt i upprunalegri
byggingu basalthálendisins
norðlenzka, eins og það var orð-
ið, áður en aðal misgengið átli
sér stað, þar á meðal landsigið
mikla austan Kinnarfjalla, þá
má meðal annars ráða af eftir-
farandi atriðum, að svo muni
ekki vera.
1) Að hliðstæðar myndanir við
Tjörneslögin hafa hvex*gi
fundizt, enn sem komið er,
i lögum basaltfjallanna.
2) Að Tjörneslögin hafa lagzt
svo mislægt á undirstöðu
sína, og ofan í svo djúpt
sorfna lægð í langtum forn-
ara berg, en þau eru sjálf,
að það er í ósamræmi við
venj ulega sldpun Lerglaga
í basalthálendinu.
3) Að þar sem að Kinnarfjalla-
sigið virðist hafa numið 6—
700 mtr. og hér er um sjáv-
arlag áð i*æða, þá hafa engin
merki fundizt urn svo háa
sjávarstöðu gagnvart basalt-
hellunni, meðan hún var að
byggjast upp, að Tjörneslög-
in ættu ekki að vera komin
langt undir sjávarmál, ef þau
hefðu myndazt á undan
Kinnarfjallasiginu.
Af framangreindum atriðum,
ásamt fleirum, verðúr að draga
eftirfarandi: Tjörnesslögin hafi
ekki mýndazt fyrr en eftir að
aðalmisgengið um Kinnar- og
Bárðardalsfjöll var um garð
gengið, og þau hafi hlaðizt upp
á löngum tíma í flóa- eða fjarð-
armyndun, sem af landsiginu
leiddi.
Að því er viðkemur afstöðu
Tjörnesslaganna til fornra jök-
ulmenja, þá hafa Dr. Helgi Pjet-
urs og fyrirlesarinn fundið jök-
uh-ispaða steina undir grágrýtis-
hellunni, sem lagzt hefir norðan
á norðanverð Tjörnesslögin.
Sömuleiðis hefir Jóhannes As-
keslson jarðfræðingur fundið
svonefnda jökultoddu, (Port-
landica Arctica), i efsta hluta
Tjörnesslaganna, (Breiðuvikur-
lögunum), en þetta er heim-
skautaskel, sem aðeins þrífst i
isköldum sjá. Loks hefir fyrir-
lesarinn nýlega fundið jökul-
menjar lengra niði'i í lögun-
urn í svonefndri Furuvik.
Þetta ásamt fleiru gefur til
kynna, að um það leyti, sem
efri hluti Tjörnesslaganna var
að myndast, þá hafi Ioftslagi
verið þannig háttað, að jöklar
hafa öðru hverju náð allt til
sjávar.
Næst liggur þá fyrir spurning-
in um það, livort jöklar muni
þá einnig hafa verið lagztir á
landið, áður en Tjöi-nesslögin
urðu til.
Um þetta efni mætti lielzt
vænta úi'lausnar i þeim kafla
Tjörnessbakkanna, þar sem
rekja má samskeyti sjávarmynd-
ananna og foi-nbasaltsins, sem
undir liggur, en því miður er
þessi kafli tiltölulega stuttur og
samskeytin svo torkennileg, að
af þeim verður tæpast komizt
að ákveðinni niðui'stöðu um-
fram það, að sjávarmyndanirn-
ar hafa lagzt mislægt ofan á
djúpsorfinn basaltgrunn, en
nokkru innar en nú sér til Tjör-
nesslaganna og ofan á bei'gi,
sem ælla má að þau einnig hafi
lagzt ofan á, þótt nú séu ejrdd
að mestu, þá liefir fyrirlesarinn
fundið nijög fornlegar jökul-
menjar, svo sem neðantil i Reyð*
arárgili við Bakkagil og norðan
í Héðinshöfða. Axdc þessa hefir
hann einnig fundið jökulfram-
burð milli bei'glaga efst í fjöll-
unum við Ljósavatnsskarð og
norður . um Kinnárfjöll, allt
noi'ður móts við botn Skjálf-
andaflóa. Þessar jökulmenjar
bera þess greinilegan vott, að
þær eru til orðnar á undan Kinn-
arfjallasiginu og öðrum dalsig-
um milli Skjálfanda og Eyja-
fjarðar.
Byggl á þeim forsendum, að
Tjörnesslögin séu yngri en lantl-
sigið austan Kinnarfjalla, bljóta
því jökulmenjarnar í háfjöllun-
um vestan Skjálfandaflóa að vera
svo miklu eldri en Tjörnesslög-
in, að á millibilinu hafi langur
tími unnizt til jökulsvörfunar og
að þá hafi gi-afizt fornbergstrog-
ið, sem Tjörnesslögin hafi lagzt
ofan i.
Afstaða Tjörnesslaganna til
nærliggjandi bergmyndana leiða
því til þeirrar niðurstöðu, að
þau verði að skoðast sem milli-
jökultímamyndanir í íslenzkum
berglögum, og þar sem Tjörness-
lögin, samkvæmt sædýrategund-
um sínum, eru frá Pliosentíma,
þá hefir stórfelld jöklamyndun
átt sér stað hér á landi — og
sennilega einnig um önnur norð-
læg lönd — svo langtum fyrr en
jökultími er talinn hefjast sam-
kvæmt erlendum rannsóknum,
að upphaf alllangvarandi jökul-
skeiða nær að minnsta kosti
langt aftur á Pliosen.
Myndin sýnir brezka flugmenn, sem skutu niður fjórar þýzkar
flugvélar í næturárás Þjóðverja á London nóttina milli 17. og 18.
janúar s. 1.