Tíminn Sunnudagsblað - 03.11.1973, Blaðsíða 3
Skúli Magnússon:
Keflavík á fyni
Eigi vita menn gjörla, hvenær
Keflavik á Rosmhvalanesi (á Suður-
nesjum) byggðist. Elzta heimild þar
sem Keflavikur getur, er i tsl. forn-
bréfasafni II. bindi (bls. 78), þar sem
rætt er um hvalaskipti rosmhvelinga.
Þar segir svo: ,,at þann hval sem
meira er enn xij vætter ok half vætt ok
rekvr millvm æsvbergs (Esjubergs)
ok keflv vikur til motz vid niardvik-
Inga skall skippta j niv stade”. Koma
fleiri bæjarnöfn fyrir i rekskrá þess-
ari, t.d. Flankastaðir, Sandgerði, Út-
skálar, Kolbeinsstaðir og Kirkjuból.
Það mun hafa verið einhvern tima á
15. öld, sem Englendingar hófu að
verzla i Keflavik. Skömmu eftir 1400 er
getið skipa þeirra við Suðurnes. Arið
1518 segir svo i Suðurnesjaannáli sr.
Sigurðar Sivertsen: „Slagur milli
Enskra og Hamborgara i Hafnarfirði.
Fengu Hamborgarar sér til liðs 48
menn af þýzkum frá Vatnsleysu (vik),
Keflavik og Bátsendum”. Sýnir þetta
að þá þegar hafa Þjóðverjar verið
komnir til Keflavikur til höndlunar.
Skúli Magnússon landfógeti getur
þess i lýsingu sinni á Gullbringusýslu,
að á Vatnsnesvik (sem er suð
ur af Keflavik. Vatnsnes er á milli),
hafi Þjóðverjar verzlað áður en höndl-
un hófst á sjálfri Keflavikinni. Þessu
til stuðnings má benda á það að eitt ör-
nefni i Vatnsnesvik er: Þýzkavör, smá
vik i norður inni klettana, sem eru
samfelldir úr Keflavik og suður að
svokölluðum Stekkjarhamri i Ytri-
Njarðvik. Má gera ráð fyrir að þetta
örnefni standi i einhverju sambandi
við verzlun Þjóðverja þarna i vikinni,
þó að ég hafi hins vegar ekki heyrt að
neinar sögur fylgdu þvi. Ef ég man
rétt þá er lika til Þýzkavör i Flatey á
Breiðafirði.
1 bók Björns Þorsteinssonar sagn-
fræðings „Enskar heimildir um sögu
Islendinga á 15. og 16. öld” er getið um
Robert nokkurn Legge frá Ipswich i
Englandi, sem verzlað hafi bæði i
Keflavik (Keblewycke) og Grene-
wycke (Grindavik) árið 1540. Hafði
Legge þessi þá siglt til Keflavikur sið-
ustu 26—27 árin. Er hann fyrsti kaup-
maður, sem með nafni þekkist og
verzlar i Keflavik. Árið 1566 fær Ham-
borgarkaupmaðurinn Joachim Thim
útgefið verzlunarleyfi fyrir verzlun i
Keflavik, útgefið af Krstjáni II. Dana-
konungi. Er Thim hinn annar kaup-
maður er siglir á Keflavfk og þekkist
með nafni. (Sjá i sögu Hafnarfjarðar
e. Sigurð Skúlason).
Allt fram á daga einokunarverzlun-
arinnar (1602) sátu Þjóðverjar i Kefla-
vik, að einhverju leyti a.m.k. Þvi til
sönnunar má nefna það að prestur
einn að nafni Nicolaus Stuur (þýzkur)
mun hafa starfað i Keflavik, og snúið
heim með Hafnarfjarðarskipi 1602.
Hans er og getið árið áður. 1 árbók
fornleifafélagsins fyrir árið 1969 er
fróðleg grein eftir Kurt Piper, sem
heitir: „Kirkja Hamborgarmanna i
Hafnarfirði”. En eins og þessi fyrir-
sögn ber með sér reistu Hamborgar-
kaupmenn kirkju þar i firöinum, þvi
þar mun hafa verið eitthvert sterkasta
vigi þeirra árum saman. En Ham-
borgara er fyrst getið i Hafnarfirði
1486. Má þvi fyllilega gera ráð fyrir að
þeir hafi þá þegar tekið að sigla á
hafnir á Suðurnesjum, en þær helztu
voru: Keflavik, Þórshöfn og Grinda-
vik. Einnig sigldu þeir til Straums-
vikur og lágu oft á sumrum á Vatns-
leysuvik. Þessar tvær hafnir munu svo
hafa aflagzt að mestu er einokunar-
verzlunin var innleidd árið 1602.
Hvort Hamborgarkaupmenn hafi
haft kirkju i Keflavik skal ósagt látið,
þar sem engar heimildir eru til
um það. Hitt er þó trúlegra að þeir
hafi ekki haft slikt hús þar frekar i
Hafnarfirði af þvi þar var aðalstaður
þeirra hérlendis. Lfklega hefur þessi
áðurnefndi prestur einungis verið til
að hressa upp á þá sálariega.
Um byggingar og hæús þessara
manna, Englendinga og Þjóöverja,
eru engar sögur til úr Keflavik, þó að
tóftir þeirra hafi til skamms tima
verið sýnilegar annars staðar á land-
inu. Má telja mjög liklegt aö allur
kaupskapur hafi i fyrstu farið fram á
skipsfjöl, likt og gert var sums staðar
eftir að verzlunarfrelsið var lögleitt
skömmu eftir 1850. Þá sigldu ýmsir
lausakaupmenn til landsins, og fasta-
kaupmenn gerðu út skip á sumar hafn-
ir.
öldum
Er mjög sennilegt að fyrstu hús
þessara fyrstu kaupmanna i Keflavik
hafi verið fisktökuhús eða fisk-
geymsluhús og þá fyrir skreiö, þvi
saltverkaður fiskur þekktist ekki fyrr
en löngu seinna.
Þrátt fyrir að Englendingar og Þjóð-
verjar berðust of á tiðum um verzlun i
Keflavik og á Suðurnesjum, komu
Danir fljótt auga á að hún myndi engu
að síður vera arövænleg fyrir þá, þvi
þeir voru jú þegnar sjálfs Danakon-
ungs. Var þetta eftir siðaskipti, en ekki
fyrr fór konungsvaldið vaxandi. Kon-
ungur lagöi undir sig Hólmseignir og
verstöðvar allar á Suðurnesjum, er
áður höfðu sumar hverjar verið i eigu
Skálholtsstóls, 26. sept. 1562. Nokkru
siðar, eða 1579, hóf svo danskur höf-
ubsmaður Jóhann Bockholt, verzlun-
arleyfi i öllum höfnum Gullbringu-
sýslu, nema Grindavik.
Jóhann Bockholt var hirðstjóri á
Bessastöðum næst á eftir Kristofer
Valkendorf, konungur vék honum frá
1587, af þvi að honum „þótti hirðstjóri
inna af semingi gjöld sin af landinu”,
segir Vilhjálmur Þ. Gíslason i Bessa-
staðasögu sinni. Bockholt var þó aftur
hirðstjóri lOárum seinna (1597) og sat
til 1602, 23 ár alls, eða lengur en nokkur
annar útlendur landstjórnarmaður.
Bockholt var sjóliðsforingi af þýzkum
ættum. Vilhjálmur segir svo orörétt I
sögu sinni um Bessastaði:
„Hann (þ.e. Jóhann) var stórbokki
öðrum þræöi og harður og eftirgangs-
samur. Espólin segir, að landsmenn
voru I þann tið geigaðir af konungs-
valdinu meira en fyrr haföi verið.
Bockholt lenti i snörpum deilum viö
ýmsa islenzka fyrirmenn og átti einnig
oft erfiða aðstöðu gagnvart konungi,
svo að hann átti I ýmsu andstætt, en
var þjarkur duglegur. Hann mun einn-
ig hafa verið nokkur lærdómsmaöur,
og honum gaf Guðbrandur biskup for-
látasmið, er hann gerði af hyggjuviti
sinu. Það var himinlikan, gert eftir út-
reikningi sjálfs hans. Það var i þann
tið, er þeir biskup og hirðstjóri voru
enn vinir, en það fór mjög af siðar.
Mjög viða kemur Bockholt vitanlega
við mál manna og skjöl, og ýmis stórt-
iðindi gerast um hans daga, en ekki
Sunnudagsblað Tímans
659