Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.2003, Blaðsíða 14
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. FEBRÚAR 2003
O
FT hefur verið talað um
íslenska myndlistar-
sögu þannig að hún hafi
byrjað um aldamótin
1900, þegar Þórarinn
B. Þorláksson hélt sína
fyrstu málverkasýn-
ingu í Reykjavík. Þar
með er gefið í skyn að nær ekkert verðugt
myndefni sé að finna frá fyrri öldum, og óþarfi
að fjalla sérstaklega um það. Þetta er auðvitað
mikil einföldun, því íslensk myndlistarsaga
er jafngömul þjóðinni; myndlýsingar í mið-
aldahandritum eru aðeins einn hluti af
þeim arfi sem sýnir fram á það.
Íslendingar hafa lengi stært sig af
mðaldahandritunun, en handrit síðari alda
eru lítt þekktur fjársjóður í íslenskri menn-
ingarsögu. Þau hafa ekki verið rannsök-
uð að sama marki og miðaldahandritin
og það er fyrst á síðustu árum að hafist
hefur verið handa við að rannsaka þau
með sérstöku tilliti til þess myndefnis,
sem þar væri að finna.
Lýsir er heitið á verkefni sem sett var á
stofn með það að markmiði að búa til gagna-
grunn um myndlist í íslenskum handritum. Að
verkefninu stendur áhugafólk um þessi mál-
efni, ásamt fræðimönnum frá Árnastofnun,
Listasafni Reykjavíkur og fleirum. Markmið
verkefnisins er að rannsaka og ljósmynda ís-
lensk handrit í þeim tilgangi að auðvelda að-
gengi myndlistarfólks, fræðimanna, nemenda
og almennings að þeim lítt þekkta þætti mynd-
listarsögu þjóðarinnar sem þar er að finna.
Lítt við alþýðuskap
Í Listasafni Reykjavíkur – Hafnarhúsi
stendur nú yfir sýning þar sem gefur að líta
myndir úr fyrsta áfanga verkefnisins, meðal
annars myndir eftir Jón bónda Bjarnason
(1791–1861) í Vatnsdal, sem Gísli Konráðsson
lýsti á þessa leið: „Hann er hinn mesti talna-
fræðingur og fróður í mörgu svo, mælingum,
stjörnuvísindum og eðlisfræði. Safnar hann
mjög steinum fágætum og þykir undarlegur og
lítt við alþýðuskap. Margt er honum og ekki
lagið er öðrum er sem tíðast gefið. Hann er
spurull og auðtrúa og eigi fríður sínum, grann-
legur og þunnleitur.“ En þótt Jóni bónda væri
margt ekki lagið sem öðrum er tíðast gefið var
hann þekktur á sinni tíð og naut virðingar fyrir
stjarnfræðiathuganir sínar, en hann ritaði
einnig merkileg handrit og gerði myndir í þau.
Sýningin er samstarfsverkefni Lýsis, Lista-
safns Reykjavíkur og Landsbókasafns Íslands.
Það er óhætt að segja að sýningin gleðji aug-
að og kæti geðið, því þótt myndirnar séu á viss-
an hátt bernskar (föður Jóns bónda þótti ekki
taka því að senda soninn til mennta, þrátt fyrir
góðar gáfur hans) ber hún vott um að hug-
myndir og þekking Jóns hafi náð langt út fyrir
túnfótinn eða Vatnsdalshólana. Meðal þess
sem hann er að fást við eru myndir af ólíkum
kynþáttum mannkynsins, mannkynsafbrigð-
um sem í dag myndu flokkast undir síamství-
bura og ýmislegt fleira; myndir af dýrum láðs
og lands, bæði raunverulegum og ímynduðum,
þar sem finna má allt frá hversdagslegasta
sauðfé yfir í loðna hvali, skrímsli og dreka.
Fyrir Jóni hefur hugarheimurinn verið jafn
gildur þeim áþreifanlega. Einnig má finna
myndir úr kristindómnum og nær þekking
manna það langt að á sýningunni er mynd af
Janusi, rómverskum dýrlingi, sem var vernd-
ari opinberra bygginga, dyra og upphafs.
Hreinn galdur
En sýningin er ekki bara myndir sem hanga
á vegg, heldur hefur verið komið fyrir hljóð-
skúlptúr í lokuðu rými í miðjum salnum sem
verkefnisstjóri pantaði sérstaklega fyrir sýn-
inguna í Hafnarhúsi. Hljóðskúlptúrinn er unn-
inn af þeim Hilmari Erni Hilmarssyni og Sjón
og er tileinkaður hvítagaldri – sem auðvitað
var verndargaldur. Þegar gengið er inn í hljóð-
skúlptúrinn drunar þar djúpur tónn sem er
eins sefandi og sá tónn sem kemur úr reg-
indjúpum búddískra munkabarka og; í
gegnum tóninn berst hvísl og kliðmjúk þylj-
andi rödd. Þarna er gott að setjast niður til að
slaka á og leyfa hvítagaldrinum að vinna á
streitu og stjórnlausri hugsun. Hreinn galdur.
Þegar verkefnisstjóri Lýsis, sem jafnframt
er sýningarstjóri þeirrar sýningar sem er í
Hafnarhúsinu, Ásrún Kristjánsdóttir, er spurð
hvers vegna hún hafi farið að rannsaka mynd-
list í handritum segir hún það hreina tilviljun.
„Helga Friðfinnsdóttir hjá SÍBS hefur um ára-
bil fengið listamenn til þess að hanna gripi til
gjafa frá fyrirtækinu. Árið 1999 bað hún mig
og Kolbrúnu Kjarval að hanna slíka muni og
þemað var landafundirnir árið 1000.
Þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir til að nálgast
myndefni sem tengdist landafundunum að ein-
hverju leyti, til dæmis í Grænlendingasögu og
Eiríks sögu rauða, var ekkert myndefni að
finna. Ég fór því að leita á öðrum stöðum. Ég
fór í handritadeild Landsbókasafnsins, þar
sem mér var bent á handritaskrárnar og kennt
að leita í þeim. Ég sá að það var nánast hvergi
minnst á neitt myndefni og það var nánast úti-
lokað að nálgast það myndefni sem ef til vill
var þar.“
Tónlist og myndlist
„Stuttu síðar kemur að máli við mig Kári
Bjarnason, sagnfræðingur og starfsmaður
handritadeildar Landsbókasafnsins, og segir
mér að hann sé að leita að tónlist, nótnaskrif-
um, í íslenskum handritum og segir mér að
hann og fólk á hans vegum sé búið að skoða
handrit sem hafi titilinn kvæðasafn. Hans hóp-
ur fór þá leið í handritaskránum, skrásetti og
tók myndir af þeim síðum sem höfðu nótur.
Meðan á þessari vinnu stóð áttaði tónlist-
arfólkið sig á því að það er fullt af myndum í
handritunum. Hann sýndi mér það og bað mig
að setja upp sýningu í Skálholti árið 2000 sem
átti að vera umgjörð um það þegar tónlistin
var dregin fram. Í kjölfarið á þessari beiðni sat
ég yfir handritum allt sumarið og fékk fyr-
irtækið Hans Petersen til liðs við mig. Fram-
kvæmdastjóri þess fyrirtækis lét mér í té tvo
starfsmenn sem tóku myndir, skönnuðu þær
og útbjuggu til sýningar sem var sett upp í
Skálholti um haustið. Ég lét einnig gera fána
sem blöktu við hún meðan á sýningunni stóð,
með áþrykktum myndum úr handritum frá því
stuttu eftir siðaskipti.
Ég lét stækka myndirnar á
sýningunni og fékk hjálp frá
Hans Petersen við það.
Þeirra mikla og góða að-
stoð skipti sköpum fyrir
áframhaldið. Það
sem fékk Hans
Petersen til þess
að fá áhuga á
þessu verkefni
var sú hugmynd
sem ég hafði
fengið um að
þetta væri upp-
hafið að því að byggja
upp gagnagrunn um
myndverk í íslenskum hand-
ritum. Þeir vildu leggja sitt
lóð á vogarskálarnar til að
slíkur gagnagrunnur yrði til
og varð til þess að ég fékk trú á því
að þetta yrði framkvæmanlegt.
Áræði og framsýni
Síðan tók það mig nokkurn tíma að
sannfæra landsbókavörð, Einar Sigurðs-
son, um nauðsyn þess að búa til gagnagrunn
af þessum toga – og sannfæra hann um að ég
væri rétta manneskjan til þess. Það var eðli-
legt, þar sem ég er hönnuður og myndlistar-
maður og hann var því vanastur að starfa í
fræðimannaumhverfi – en hann hafði þá fram-
sýni og áræði til að bera að treysta mér til
verksins. Hann útvegaði mér góða aðstöðu til
að vinna verkefnið og við sóttum í sameiningu
um nýsköpunarsjóðsnema, Hákon Skúlason,
til þess að vinna með mér við að leita í handrit-
unum. Einar og hans skilningur var ómetan-
legur. Það fór langur tími og mikil vinna í að
móta verkefnið; starfsaðferðir og ákveða hvað
skyldi skrá. Öll rannsóknarvinna á efninu er
ennþá algerlega eftir. Við erum einungis að
skrásetja hvar myndirnar er að finna, auk lág-
markstexta.
Þegar hins vegar kom að tæknilegu hliðinni
á verkefninu komu upp ágreiningsmál sem
hafa tafið vinnuna um marga mánuði. Í öðrum
deildum safnsins, sérstaklega handrita- og að-
fangadeild, veittu starfsmenn mér hins vegar
ómælda hjálp.
Það var mjög fróðlegt að koma að þessu
verkefni, vegna þess að það voru einstöku
fræðimenn sem leist ekkert á það að myndlist-
armenntaður einstaklingur stæði í þessari
rannsóknarvinnu. Það var eins og þeim þætti
þeir „eiga“ handritin. Þeir voru hins vegar
miklu fleiri sem sýndu því áhuga og voru boðn-
ir og búnir að veita mér lið. Það sem mér finnst
hins vegar merkilegt og fallegt er að það skyldi
vera tónlistarfólk sem áttaði sig fyrst á því að
handritin eru full af myndum.“
Þúsund myndir í hverjum
hundrað handritum
Ásrún segir gríðarlegt magn til af handrit-
um og vinnan sé rétt að hefjast. „Við erum búin
að skoðan innan við þúsund handrit á Lands-
bókasafninu og okkur reiknast til að það séu
um þúsund myndverk í hverjum hundað hand-
ritum. Á Landsbókasafni Íslands eru um
fimmtán þúsund handrit. Auk þess eru talin
vera mörg hundruð handrit á erlendum bóka-
söfnum sem íslenskir safnarar hafa selt þang-
að.“
Hvers konar myndlist er að finna í handrit-
unum?
„Þegar ég tala um myndlist er ég ekki ein-
ungis að tala um myndir af fólki eða landslagi,
heldur einnig myndir af letri og upphafsstöf-
um, sem og umbrot; það er að segja hvernig
textinn er settur upp á síðurnar, eins og sjá má
í einum hluta sýningarinnar í Hafnarhúsinu.
Allt slíkt er í mjög háum gæðaflokki. Miðað við
það sem ég hef séð af myndum af fólki er
megnið af því mjög bernskt. Þetta eru verk
sem unnin eru á þeim tíma sem úti í heimi kall-
aðist barokktímabilið en myndirnar í handrit-
unum er ekki hægt að bera saman við það sem
er að gerast í Evrópu hjá frönskum, spænsk-
um og ítölskum myndlistarmönnum. Myndlist-
in í Evrópu var miklu þróaðri en það sem ég
hef hingað til fundið í handritunum. Það væri
erfitt að bera Jón bónda saman við myndlist-
armenn á borð við Rubens og Van Dyke. Hann
hafði enga menntun hlotið. Það getur verið að
sambærilegar myndir finnist seinna, en mér
finnst það frekar ósennilegt.“
Leturgerð í háum gæðaflokki
Það sem er aftur á móti í mjög háum gæða-
flokki er leturgerðin, öll skreyting og form-
aðferð á bókartexta, auk þess sem bókahnútar
eru í hæsta gæðaflokki. Þar er allt mjög lip-
urlega unnið; rithöndin og skreytihöndin er
svo þjálfuð, en myndir af fólki og dýrum eru
nokkuð barnslegar.
Handritaskrif í klaustrum voru eftir hefð-
bundinni uppskrift, eins og hægt er að sjá víða
í Evrópu. Þau voru af jafnháum gæðastaðli.
Þegar svo slík handritaskrif leggjast af eftir
siðaskiptin er það almúgamaðurinn – bóndinn,
sveitakonan – sem nær sér í pappír og blek og
fer að skrá niður kvæði, sálma, hugleiðingar
sínar og sögur, fer að velta fyrir sér náttúru-
fræði og ýmiss konar dulspeki.
Fyrsta prentvélin kemur til Hóla stuttu eftir
siðaskiptin og þá er farið að prenta trúarlegan
texta, en ekki nein alþýðuverk. Þetta er það
sem starir á mann út úr þeim handritum sem
við höfum verið að skoða. Það er þessi venju-
legi almúgamaður sem fer að tjá sig; skrifa,
skreyta og teikna – og það gerir hann langt
fram á tuttugustu öldina. Það er líklega ein-
stakt í sögunni.“
Hvert er markmiðið hjá ykkur með þessum
rannsóknum?
„Markmiðið með þessu öllu er að gera efnið
aðgengilegt í gagnagrunni. Eftir að hafa verið
myndlistarkennari í tuttugu og fimm ár gat ég
ekki annað en velt því fyrir mér hvað það hefði
getað skilað okkur öðruvísi myndlist í gegnum
árin, ef það hefði verið aðgengilegt, þótt ekki
væri nema til þess að byggja upp sjálfsvitund
nemendanna. Það er auðvitað ekki víst, en ég
get ekki gert að því að velta því fyrir mér. Þess
vegna er þátttaka Listasafns Reykjavíkur í
verkefninu svo mikilvæg. Hún er okkur mikils
virði. Safnið hefur af stórhug lagt fram starfs-
fólk, sal og fjármagn til þess að af sýningunni
gæti orðið og ég vona að Íslendingar sýni
henni jafnmikinn áhuga og þeirri arfleifð sem
liggur í ritmálinu.“
Í Listasafni Reykjavíkur – Hafnarhúsi stendur yfir sýning á myndlist úr íslenskum handritum. Rannsóknir á
myndlist í handritum hófust árið 2000 og á sýningunni gefur að líta myndir úr fyrsta áfanga þeirrar vinnu sem
ber heitið Lýsir. SÚSANNA SVAVARSDÓTTIR skoðaði sýninguna og ræddi við verkefnisstjóra Lýsis.
ARFLEIFÐ RITHANDAR
OG MYNDA
Guðinn Janus fléttaður inn í upphafsstafinn H. Janus er
með tvö andlit og er vörður allra dyra. Hann er guð upp-
hafs (janúar er kenndur við hann), samskipta og opin-
berra bygginga. Úr kvæða- og sálmakveri frá byrjun 19.
aldar sem ritað er af Vigfúsi Jónssyni Scheving.
Jón bóndi Bjarnason: Mannakynferðið. Vanskapningar.