Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 2003
U
M þessar mundir eru rétt eitt
hundrað ár liðin síðan
franski rithöfundurinn
Émile Zola lést í húsbruna,
sem ýmsir töldu að verið
hefði af manna völdum. Zola
hafði þá um nokkurt skeið
komið verulega við sögu hins
fræga Dreyfus-máls, sem varð til þess að
franska þjóðin skiptist í tvær ósættanlegar fylk-
ingar í meira en áratug. Deilurnar náðu reyndar
langt út fyrir Frakkland.
Vegna 100 ára ártíðar Zola nú haustið 2002
þykir ekki úr vegi að rifja nokkuð upp þetta
gamla deilumál. Heimilda hefur að miklu leyti
verið leitað í frönskum ritum frá síðari tímum,
en ætla má að þar sé reynt að fjalla um málið af
meiri hlutlægni en flestum var unnt fyrst í stað.
Einangrun Frakka á 19. öld
Eftir Napóleonsstyrjaldirnar sem enduðu
1815 voru aðrar Evrópuþjóðir lengi vel hræddar
við Frakka, og voru ríkjabandalög við þetta
miðuð. Þessi bandalög voru fram um miðja 19.
öld undir forystu Austurríkismanna og Rússa-
keisara.
Sameining Ítalíu og þó einkum Þýskalands
um 1860–70 brutu nokkuð upp ríkjandi kerfi eða
„status quo“ í Evrópu. Þjóðverjar undir stjórn
Ottos von Bismarcks áttu í stríði við Frakka
1870–71, og unnu Þjóðverjar þá furðu skjótan
sigur á herjum Napóleons III. Bonaparte, bróð-
ursonar Napóleons mikla. Þjóðverjar ögruðu
Frökkum mjög með því að stofna nýtt þýskt
keisaradæmi formlega í Versalahöll í Frakk-
landi, og auk þess hirtu þeir af Frökkum hér-
uðin Alsace-Lorraine.
Bismarck vissi að þessar aðgerðir voru held-
ur óheppilegar og þær hlutu að valda miklu
hatri á Þjóðverjum meðal Frakka. Þetta hatur
kemur glögglega fram hjá ýmsum frönskum rit-
höfundum þessa tímabils, t.d. hjá sagnahöfund-
inum Guy de Maupassant. Bismarck gerði nú
allt sem hann gat til að halda Frökkum í stjórn-
málalegri einangrun og tókst það til loka valda-
ferils síns.
Vilhjálmur II. tók við keisaradómi í Þýska-
landi 1888 og varð þá Bismarck fljótlega að víkja
úr kanslarastóli, enda orðinn aldraður. Hinn nýi
keisari reyndist oft seinheppinn í stjórnarat-
höfnum. Nú losnaði nokkuð um Frakka. Árið
1894 tókst þeim að gera bandalag við Rússa, og
beindist það auðvitað gegn Þjóðverjum. Áratug
seinna gengu Bretar í þetta bandalag, sem nefnt
hefur verið Samúðarbandalagið.
Þvottakona á mála
hjá leyniþjónustunni
Eftir fall Napóleons III. hafði verið stofnað
lýðveldi í Frakklandi, og nefndist það 3. lýðveld-
ið. Komið var á fót fremur valdalitlu forseta-
embætti, og kaus þingið forsetann til sjö ára.
Stjórnmálaflokkar voru allmargir og ríkis-
stjórnir yfirleitt skammlífar, en herinn naut
mikillar virðingar. Flokkadrættir voru talsverð-
ir, og lýðveldissinnar tókust annars vegar á við
konungssinna en hins vegar við Bónapartista,
sem voru aðdáendur Napóleons hins I. og III.,
en báða þessa hópa skorti foringja. Árið 1889, á
aldarafmæli frönsku stjórnarbyltingarinnar,
munaði ekki miklu að gerð yrði herforingjabylt-
ing í landinu undir forystu manns að nafni Boul-
anger.
Það var svo árið 1894, sama ár og bandalagið
við Rússa var gert, að upp kom í París njósna-
mál, sem átti eftir að vekja gífurlega athygli,
ekki síst vegna falsana sem beitt var í meðferð
þess.
Frakkar voru eins og vænta mátti af áður-
sögðu sífellt á verði gegn hættu sem þeir töldu
sér stafa frá Þjóðverjum, og virðist þessi
hræðsla þeirra stundum hafa jaðrað við móð-
ursýki. Sérstök gagnnjósnadeild starfaði innan
franska hermálaráðuneytisins. Þar var margt
brallað. M.a. var á launaskrá kona, frú Bastian,
sem annars vann við ræstingar í þýska sendi-
ráðinu í París. Hún skyldi skoða í bréfakörfur
þar. Í september 1894 fann hún í bréfakörfu
þýska hermálafulltrúans, sem hét Schwarzkop-
pen, minnismiða í sex pörtum, og skilaði hún
pörtunum til franska hermálaráðuneytisins.
Þegar pörtunum hafði verið raðað saman sáust
þar talin upp fimm atriði sem vörðuðu vígbúnað
Frakka. Málið var strax kynnt fyrir de Bois-
deffre hershöfðingja, yfirmanni herforingja-
ráðsins, sem lagði það síðan m.a. fyrir hermála-
ráðherrann, Mercier hershöfðingja. Augljóst
þótti að njósnari hefði skrifað orðsendinguna á
miðann og væri að störfum, líklega innan
franska hermálaráðuneytisins, og hófst nú leit
að honum.
Gyðingurinn Alfred
Dreyfus ákærður
Fáir þóttu koma til greina sem líklegir njósn-
arar. Brátt beindist grunur einkum að ungum
höfuðsmanni, ættuðum frá Alsace, sem Þjóð-
verjar höfðu einmitt tekið af Frökkum 1871.
Hann hét Alfred Dreyfus, var af vel stæðri gyð-
ingafjölskyldu, fæddur 1859, kvæntur og átti
tvö börn, hafði verið góður námsmaður og þótti
duglegur. Hann hafði starfað við herforingja-
ráðið í eitt ár.
Til að skoða rithöndina á minnismiðanum úr
ruslakörfunni voru nú kvaddir tveir rithandar-
sérfræðingar. Annar var frá Frakklandsbanka,
og var hann í vafa um að um rithönd Dreyfusar
væri að ræða, en hinn, sem reyndar var þekktur
fyrir gyðingahatur, taldi öruggt að rithönd
Dreyfusar væri á miðanum.
Dreyfus var handtekinn. Fyrst eftir hálfan
mánuð fékk hann að vita hver ákæran væri og
neitaði ávallt öllum sökum. Málið var lagt fyrir
herrétt. Á loft komst kvittur um að Dreyfus
hefði stundað spilastaði og átt ástkonur og því
verið mjög fjárþurfi. Þetta tókst reyndar að af-
sanna, lögreglurannsókn sýndi m.a. að hann var
ekki þekktur að spilafíkn, en um þá niðurstöðu
fékk herdómstóllinn ekki að vita. Höfuðsmaður
nokkur í gagnnjósnadeildinni, Henry að nafni,
bar að „heiðarlegur maður“ hefði sagt sér að
svikari væri innan ráðuneytisins, og gaf til
kynna að átt væri við Dreyfus. Ekki fékkst
Henry þó til að nafngreina heimildarmann sinn.
DREYFUS-
MÁLIÐ
Alfred Dreyfus var fundinn sekur um landráð af
frönskum herrétti 22. desember 1894. Fljótlega komu
fram efasemdir um að réttur maður hefði verið
dæmdur. Sannanir voru leiddar fram í dagsljósið en
herinn og ríkisstjórnin reyndu allt til að villa um fyrir
andstæðingum sínum. Meðal hörðustu gagnrýnend-
anna var rithöfundurinn Émile Zola en á síðasta
ári voru hundrað ár liðin frá því hann lést í
húsbruna sem ýmsir töldu af manna völdum.
E F T I R B J Ö R N T E I T S S O N
þú sérð kannski á höndunum á mér. Ég er á
kafi í því núna að gera upp gamalt Hammond-
orgel, sem var flutt til landsins fyrir stuttu. Ég
hef yndi af því að búa eitthvað til og sérstak-
lega að spila fyrir fólk.“
Við erum búin að tala um allar þessar ólíku
stíltegundir dægurlagatónlistarinnar sem þú
hefur fengist við – en eitt er eftir: djassinn.
„Ég vil fyrst nefna annað sem við höfum
ekkert talað um, og ég hef mikið yndi af núna,
og það er kennslan. Árið 1990 fór ég loks að
sinna því fagi sem ég er menntaður til og hef
leyfi til að stunda. Það tók mig nokkurn tíma
að ná upp þjálfun í því. Þótt maður kunni að
spila, er ekki sjálfgefið að maður geti kennt að
spila. Það er eitthvað allt annað. Mér finnst
samt virkilega gaman að kenna, en það getur
þó farið afskaplega mikið eftir nemendunum,
eins og allir kennarar vita. Ég kenni djass-
píanó í Tónlistarskóla FÍH og nótnaskrift á
tölvu.
En þú spurðir um djassinn. Ég hafði aldrei
spilað djass fyrr en ég kom aftur til Íslands. Þá
hringdi Björn Thoroddsen í mig, en hann var
með grúppu sem var kölluð Gammar. Hann
spurði mig hvort ég væri ekki til í að vera með,
og ég var það að sjálfsögðu. Þá fór ég fyrst að
kynnast þessum hámenntuðu tónlistarmönn-
um, Stefáni S. Stefánssyni, Skúla Sverrissyni
og Birni, sem allir voru búnir að fara í gegnum
djass-skóla bæði hér heima og erlendis. Ég
kunni ekkert í djass-teoríunni, en gat bjargað
mér í spilamennskunni. En með því að spila
nógu mikið og með kennslunni fór ég smátt og
smátt að læra teoríuna. Ég hafði spilað alls
konar hluti, en vissi ekkert hvað ég var að
gera, annað en það sem ég var alltaf að gera.
Ég gat ekki greint hlutina tónfræðilega, en
spilaði þá samt. Ég var þannig, að það versta
sem ég hafði lent í var að reyna að kenna imp-
róvisasjón. Hvað á maður að segja við nemand-
ann? Þú verður að heyra þetta inn í þér og gera
það svo!? Ég varð að finna út einhverja form-
úlu til að gera þetta. Glíman við formúlurnar; –
hljómana og tónstigana var eitthvað sem ég
varð að læra til að geta kennt það. Því má segja
að með því að spila djass og kenna djass hafi ég
sjálfur lært mest.“
Nótur eru minnispunktar
En hvaða tilgangi þjóna teorían og nóturnar
fyrir mann sem getur spilað svo að segja hvað
sem er?
„Jú, nótur eru fyrst og fremst minnispunkt-
ar og til þess ætlaðar að miðla tónlist til ann-
arra hljóðfæraleikara. Nóturnar og teorían
fara þannig saman, að það er auðveldara að tjá
sig um tónlistina. Þú verður að geta tjáð þig
um tónlistina við hvort sem er hljómsveit sem
þú ert að stjórna, eða nemanda sem þú ert að
kenna. Sameiginlegi umræðugrundvöllurinn
eru nótur og teoría. Ég öfunda auðvitað fólk
sem getur lesið hvað sem er af nótum – beint af
blaði – en það er ekki þar með sagt að það geti
spilað nótnalaust. Ég held að þetta sé þannig
að fyrst lesi fólk nóturnar um leið og það spil-
ar; – læri síðan tónlistina, og þegar það er kom-
ið, fer fólk fyrst að spila af alvöru. Það getur
samt vel þurft að hafa nóturnar fyrir framan
sig eins og hvern annan minnismiða, örygg-
isnet eða snuð, og þá eru nóturnar bara til að
minna á hvað kemur næst, þótt það kunni það.
Sumir þurfa að treysta á sjónminnið til að
muna það sem á að spila, í staðinn fyrir þetta
innra músíkminni. Sástu heimildarþættina um
píanósnillingana í sjónvarpinu um daginn? Ég
sá engan þeirra veifa nótum. Þeir spiluðu allt
blaðlaust.“
Kom þér þá ekki á óvart hvað þú kunnir í
raun mikið, þegar þú fórst að læra teoríuna?
„Nei, það kom mér frekar á óvart hvað ég
kunni lítið. Ég hélt ég kynni svo mikið, af því að
ég var búinn að búa mér til mitt eigið kerfi til
að læra hlutina og muna. Teorían auðveldaði
mér spilamennskuna.“
Ég er forvitin að vita hvað manni sem sjálfur
hefur spilað svona margvíslega tónlist finnst
um það sem er að gerast í dag – þegar öll
heimsins tónlist er að renna saman í nýja far-
vegi.
„Mér finnst það æðislegt; mjög spennandi.
Það væri ekkert gaman að tónlistinni ef allt
væri alltaf eins. Tónlistin endurspeglar mann-
lífið, gjörsamlega. Ef fólk heldur að maður geti
spilað af tilfinningu án þess að þúsund hugs-
anir fari í gegnum hugann um leið, þá er það
misskilningur. Það er ekki hægt að spila lag af
tilfinningu án þess að hafa tilfinningar. Tilfinn-
ingarnar tengjast hugsunum okkar og lífs-
reynslu. Það sem er nýtt er spennandi. Maður
verður þó að geta tengt það einhverju, ein-
hvern veginn til að finnast það spennandi –
annars fer athyglin burt. Síbylja er þreytandi –
þar sem leikin er eins tónlist langtímum sam-
an. Þá er hvíld í því að heyra fyrirlestur. Þegar
maður lítur yfir heildina, þá eru nýjar bylgjur
ákveðin hreyfing, eitthvað öðru vísi, og um það
er allt gott að segja. Það sem hefur einhver
þjóðleg einkenni er spennandi í dag.“
Hvernig kanntu þá við það sem verið er að
gera við rímnakveðskapinn í dægurtónlistinni?
„Mér finnst það frábært, til dæmis það sem
Hilmar Örn Hilmarsson, Steindór Andersen
og Sigur Rós voru að gera – þótt ég hafi ekki
gefið mér nægan tíma til að ná sambandi við
Sigur Rós eina og sér.“
Hvað hlustarðu á?
„Það er mjög sjaldan sem ég set eitthvað á
fóninn. Ef ég geri það, er það vegna þess að ég
þarf að hlusta á það. Þó kemur það fyrir í bíln-
um, þegar ég orðinn leiður á trommuslættinum
í útvarpinu að ég setji á diska. Ég keypti mér
diskasafn fyrir nokkrum árum – gamlar djass-
plötur – að stærstum hluta píanóleikarinn Bill
Evans. Þetta hlusta ég á, og skil betur það sem
ég heyri, af því ég er búinn að taka teoríuna í
gegn hjá mér. Ég hlusta með öðrum eyrum.“
Teiknaði upp elektróníkina
í Hammondinu
Ég get ekki sleppt þér Þórir, án þess að
minnast á Hammond-orgelið.
„Þá hýrnar nú yfir mér.“
Ég hef heyrt fleiri en einn og fleiri en tvo
segja að það sé ekki betri Hammond-orgelleik-
ara að finna en þig á Norðurlöndunum og jafn-
vel víðar.
„Ég held að það sé nú ofsögum sagt. En auð-
vitað kitlar það hégómagirndina að heyra
þetta. Það er gaman að því að fólk skuli hugsa
svona um mig, þótt það sé alls ekki rétt. Hins
vegar þekki ég hljóðfærið út og inn og er svo
bilaður, að ég eyddi fleiri, fleiri tugum klukku-
stunda í það að teikna upp alla elektróníkina í
orgelinu í tölvutæku formi til þess að geta átt-
að mig á því hvernig þetta hangir allt saman.
Þess vegna get ég líka gert við þessi hljóðfæri
og hef rosalega gaman af því. Hammond-org-
elið er eiginlega ekki elektrónískt hljóðfæri.
Það er rafmótor í því sem snýr öxli í kassa, en
restin er algjörlega mekanísk.“
Hvað var það sem heillaði þig svona við
hljóðfærið?
„Tónninn – og svo náttúrlega öll þessi stóru
nöfn, Jimmy Smith og fleiri, sem hafa vakið
áhuga minn á hljóðfærinu með spilamennsku
sinni. Hammond-orgelið hefur ekki breyst
neitt að ráði frá 1935. Einhverjum smá-fídus-
um hefur verið bætt við, en hjartað í orgelinu
er það sama. Að það skuli lifa enn þann dag í
dag segir manni að þetta er lang-vinsælasta
hljómborð sögunnar að píanóinu frátöldu.“
Hammondið virðist finna sér leið inn í hvaða
tónlist sem er.
„Já, það er alveg magnað, það passar all-
staðar, en þvælist hvergi fyrir. Það er frábært í
djass, frábært í gömlu dansana, í ballöður,
dinnermúsík og hvað sem er. Það getur verið
hvæsandi og gargað á þig, en líka undurmjúkt.
Það er mjög blæbrigðaríkt.“
Svarta grúvið
Það er líka sagt að það sé ekki hægt að upp-
lifa meira grúv en að sjá og heyra Þóri Bald-
ursson spila á Hammondið. Hvernig er eig-
inlega samband þitt við þetta hljóðfæri?
„Það örvar mig að heyra þetta sánd. Ég er
mjög tilfinningaríkur, ekki síst í músíkinni,
þegar ég er að spila. Ég verð að gæta mín, en
stundum get ég það bara ekki – fer bara að
gráta og ræð ekkert við það. Ég monta mig af
því að finnast ég vera með svolítið svart grúv,
eins og það er kallað hjá amerískum blökku-
mönnum. Helstu áhrifavaldarnir þar voru
svörtu tónlistarmennirnir. Ég var einhvern
tíma að hlusta á útvarpið og Ray Charles var
að syngja kántrí-lag. Allt í einu uppgötvaði ég
Ray Charles; – þetta var enginn kántrí-gaur –
þetta var maður að syngja kántrí-lag með rödd
og tilfinningu úr kirkjum svartra Bandaríkja-
manna. Maður skildi hvert einasta orð sem
hann söng, og textinn var túlkaður þannig að
það snerti mig. Þannig komu þeir koll af kolli:
Stevie Wonder, Ray Charles, sem var einn
mesti áhrifavaldur Billys Preston og fleiri.
Margir hvítir tónlistarmenn hafa tekið upp
þennan tón, Steve Winwood til dæmis. Svo
kom auðvitað Jimmy Smith. Þetta eru eigin-
lega ekki djassmenn, heldur grúv-gæjar. Það
er ekki til nein teoría í þessum mönnum – þeir
eru ekkert að spila dýra hljóma, þótt þeir komi
auðvitað einn og einn. Aðal málið er grúvið, og
það snýst um performansinn. Ég bara lá yfir
þessu og fann þetta í mér; – fann að ég gat
fundið svona til.“
Hvernig sérðu framtíðina fyrir þér?
„Ég fagna því láni að eiga yndislega konu og
með henni tvær dætur, Sóleyju, 18 ára og
Sunnu Margréti, 10 ára, og hlakka til að verða
gamall með þeim. Ég held auðvitað áfram að
spila. Ef ný tækifæri rekur á fjörur mínar –
tækifæri sem ég ræð við, tek ég þátt í þeim.
Mér þykir svo gaman að spila. Það er engin
kvöð. Ég ætla líka að halda áfram að kenna
eins lengi og ég get, því ég hef mikla gleði af
því að kenna og kynnast nemendum mínum.
Og meðan einhverjir vilja mig sem útsetjara,
held ég því áfram líka. Ef enginn vill mig í það;
– ætli ég fari þá ekki bara að semja fyrir sjálf-
an mig – loksins, – ég hef gert allt of lítið af
því.“
begga@mbl.is
– ATBURÐARÁS OG ÁHRIF