Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.2003, Blaðsíða 8

Í
GREININNI Kona listamannsins, sem
birtist í Lesbók 13. júlí 2002, var lagt upp
með orð Björns Th. Björnssonar í sjón-
varpsþættinum Maður er nefndur, þar
sem hann talaði um listamenn og lífsbjörg
þeirra; eiginkonuna, sem hann sagði að
ætti skilið stærri hlut í íslenzkri menning-
arsögu en verið hefur.
Hér verður ýtt úr annarri orðavör Björns; í yf-
irlitsriti hans um íslenzka myndlist á 19. og 20.
öld; „Íslenzkum listamönnum hefur löngum orðið
fengsælt til hjúskapar á náms- og dvalarárum sín-
um erlendis. Við liggur að fara megi kóngaröðina
og sjá erlenda eiginkonu við hvers manns hönd, –
Einars Jónssonar, Jóns Stefánssonar, Kjarvals,
Schevings, Þorvalds, Jóns Engilberts, Jóhanns
Briem, Sigurjóns, Eggerts, Sveins, Guðmundar
frá Miðdal …“
Í framangreindri Lesbókargrein var fjallað
um: Ástu Kristínu Eiríksdóttur og Svavar Guðna-
son, Tove Fugmann og Jón Engilberts, Astrid
Fugmann og Þorvald Skúlason, Tove Thomason
og Sigurjón Ólafsson, Birgittu Spur og Sigurjón
Ólafsson, Grete Linck og Gunnlaug Scheving,
Gunnfríði Jónsdóttur og Ásmund Sveinsson og
Ingrid Hakansson og Ásmund Sveinsson.
Hér verður áfram hlaupið með kóngaröðinni og
nokkrir þeir klukkaðir, sem ekki voru látnir
hlaupa í Konu listamannsins.
Anne Marie og Einar
Þegar nítjánda öldin var að renna út, gekk ung
Kaupmannahafnarstúlka með skólasystrum sín-
um eftir Breiðgötu í Kaupmannahöfn og þar fram
hjá glugga, sem inn um mátti sjá ungan mann
móta stóra mynd í gips. Þessi ungi maður tók sér
bólfestu í huga stúlkunnar og þegar þau síðar
hittust á Íslendingaballi, dönsuðu þau rakleitt inn
í hjörtu hvors annars. Það samband dugði þeim í
gegnum súrt og sætt og aðeins dauðinn megnaði
að mynda þar vík unz hann sameinaði þau aftur til
eilífðarinnar í Hrepphólakirkjugarði á Íslandi.
Listamaðurinn í glugganum var Einar Jónsson
myndhöggvari. Í bókinni; Minningar – Skoðanir,
sem hann tileinkar „elskaðri konu minni,“ segir
hann m.a. svo frá:
„Þennan vetur fyrir Rómarför mína (1902 –
innskot fj) var ég tíður gestur á mannafundum og
skemmtunum landa minna. Þangað komu líka
margir Danir, kunnugir eða venslaðir Íslending-
um. Eitt kvöld fór ég á dansleik, sem haldinn var í
Prins Wilhelms Palæ, en þar voru samkomur Ís-
lendinga löngum. Dóttir konu þeirrar, er ég bjó
hjá í borginni, var þar meðal annarra kunningja,
og með henni var dönsk stúlka, kornung, barns-
lega glöð og hrein á svip. Kunningjastúlka mín
kynnti mig henni og við dönsuðum saman „Lanc-
iers“. Hún var létt eins og laufblað, og á gáska-
fullu augnabliki hóf ég hana á loft með beinum
örmum, en hún hratt mér þá frá sér; og þó við
dönsuðum dansinn til enda, þóttist ég sjá þykkju
hennar á því, hve hún hafði roðnað í andliti, sem
annars var mjallahvítt í umgjörð þykkra og kol-
svartra lokka. Henni buðust nú margir kurteisari
dansherrar, sem hún hlaut að taka fram yfir mig.
En seinna um kvöldið var gengið til borðs, og þá
bað ég hana að vera borðdömu mína, – og hún ját-
aði því. Og er við skildum um nóttina, spurði ég
hana, hvort ég mætti heimsækja hana á heimili
foreldra hennar, og svaraði hún því líka játandi.
Það var eitthvað í fari þessarar barnslega
ósnortnu, dálítið einstæðingslegu stúlku, sem
hreif mig, strax er ég sá hana, og ég þóttist ekki
hafa séð neina konu brosa fegurra brosi. Þó var
ég alls ekki sérlega ástfanginn; en ég var gripinn
þeirri undarlegu tilfinningu, að við tilheyrðum
hvort öðru, og enginn gæti tekið hana frá mér.“
Stúlkan, sem hreif Einar Jónsson svo á nýjárs-
dansleik Íslendinga í Prins Wilhelms Palæ, hét
Anna Jörgensen, fædd 14. apríl 1885, en sjálfur
var hann fæddur 11. maí 1874. Og þótt hann hafi
þá séð hana fyrsta sinni, hafði hún hins vegar
gengið með mynd hans í huga sér í ein tvö ár án
þess þó að vita á honum persónuleg deili. Jón
Auðuns segir m.a. í minningargrein um Önnu:
„Fyrir þremur aldarfjórðungum rúmum var
hún ásamt skólasystrum sínum á leið í skólann.
Þær gengu eftir Breiðgötu í Kaupmannahöfn
fram hjá stórum glugga og blasti þar við henni
sjón, sem vakti svo athygli hennar, að hún nam
staðar við gluggann stundarkorn. Á vinnupalli sá
hún standa fallegan, ungan mann í hvítum vinnu-
sloppi. Hann var að móta í gips geysistóra mynd.
Unga stúlkan, þá á fermingaraldri, hélt leið sinni
áfram, en myndin af fallega manninum við stóra
listaverkið fylgdi henni svo að hún gat ekki
gleymt.
Örfáum árum síðar bauð henni dönsk vinkona
með sér á nýársdansleik Íslendinga í Kaup-
mannahöfn. Hún hafði ekki verið lengi þar þegar
henni brá undarlega við: Þarna var ungi listamað-
urinn fallegi, sem hún hafði séð gegnum gluggann
á vinnustofunni í Breiðgötu. Hann bauð henni í
dans og þetta kveld voru ráðin örlög þeirra
beggja, mikil örlög, sem dauðinn innsiglaði við
sjúkrabeð níræðrar konu norður á Íslandi.“
En eftir Íslendingaballið átti unga parið ekki
fyrir höndum langan tíma saman að sinni, því
snemma vors lagði Einar Jónsson land undir fót
og hélt í suðurveg; til Rómar.
„Ég hafði þá kvatt Önnu litlu. Hún kom heim til
mín um morguninn til þess að óska mér góðrar
ferðar og gat varla falið tárin sín, þótt hún reyndi
að vera hin kátasta. Bráðlega sat ég í járnbraut-
arlestinni, sem brunaði suður Sælund gegnum
akra og skóga á leið til Berlínar. Ég stóð við klefa-
glugga og horfði á hinar yndislegu myndir, sem
fram hjá þutu; en hrifning mín yfir þeim var
blandin undarlegum trega. Ég fann nú í fyrsta
sinn til þess, að ég hafði bundið örlög mín við aðra
sál, – ungu stúlkunnar, sem ég hafði nýlega kvatt,
hennar, sem síðar varð lífsförunautur minn, er
aldrei brást, en barðist með mér, hughraust,
skilningsrík og sterk í gegnum allt andstreymi og
erfiðleika; gladdist svo hjartanlega yfir velgengni
minni og veitti mér þá huggun og hvatningu á
örðugum einstæðingsstundum, sem hinn fórn-
andi kærleikur einn fær gefið.“
Eftir hálft annað ár kom Einar aftur að sunn-
an:
„Á stöðinni í Höfn kom ég brátt auga á unga
stúlku í ljósri kápu. Hún leitaði í mannþrönginni
og kom líka brátt auga á mig. Og um tíma varð nú
allt að víkja úr huga mér, allar áhyggjur og óyndi,
fyrir þessu eina, að ég hafði aftur fundið hana,
sem ég hafði þráð og aldrei gleymt hinn viðburða-
ríka tíma, sem liðinn var, síðan ég hóf þá för, er nú
var lokið.“
En lífið var langt frá dansi á rósum. Við tók sjö
ára barátta í Kaupmannahöfn, þar sem Einar
Jónsson barðist upp á líf og dauða án þess að ná
fótfestu fyrir sig og list sína. Hann afréð þá að
fara frá Kaupmannahöfn og í ágústmánuði 1909
var hann kominn til Berlínar. En örbirgðin í Höfn
gekk ekki aðeins nærri listamanninum, heldur
bitnaði hún líka á sambandi hans og unnustunnar.
„Ég varð að vera eins og ég var og engan veg
öðruvísi, þótt leiðir til fjár og frama virtust nær
gjörsamlega lokaðar og ég eygði enga vonar-
glætu í framtíðinni. En á hinn bóginn var mér það
allt of ljóst og hafði lengi verið, að á þessum
ótrygga grunni gat samlíf mitt og unnustu minn-
ar ekki hvílt áfram. Bestu ár æsku hennar liðu, án
þess að ég hefði minnstu von von um að geta
stofnað okkur heimili; og þó hún vildi fúslega bíða
svo lengi sem verkast vildi, hafði ég þá nokkurn
rétt til að þiggja þá fórn? Var það drengilegt að
setja hamingju hennar að veði í því tvísýna tafli,
sem ég tefldi um framtíð mína? Hún átti æsku,
hreysti og fegurð, og frjálsri voru henni allir vegir
færir. Hversu þungt, sem báðum félli það, urðum
við að slíta sambandi okkar; ég sá, að það var hið
eina rétta. Og að lokum urðum við ásátt um þetta.
Hún vildi allt fyrir mig gera – og jafnvel það. Ég
vildi eitthvað burt, og hún var þá laus allra mála.“
En ástin hrökk ekki upp af, þótt um það væri
talað. Í Berlín náði Einar Jónsson vopnum sínum
á ný og þegar hann kom aftur til Kaupmanna-
hafnar sumarið 1910 tók unnusta hans á móti hon-
um „og við vorum glöð að hafa fundið hvort annað
aftur.“
Einar hélt svo heim til Íslands og sumarið 1911
gerði hann unnustu sinni orð um „að koma heim
og með henni gat ég nú heimsótt fjölskyldu mína
og sýnt henni æskuhéruðin mín yndislegu.“
Þau héldu svo utan aftur, en komu heim með
Botníu í byrjun styrjaldar. Þá hófst baráttan fyrir
því að safnhús risi á Skólavörðuholtinu.
Á Jónsmessudag 1917 héldu Anne Marie og
Einar vestur um haf með Gullfossi og var það í
senn brúðkaupsferð þeirra, því kvöldið áður hafði
pastor Servais gefið þau saman í Landakots-
kirkju. Þau höfðu þá verið heitbundin í 16 ár.
Þau dvöldu vestanhafs í tvö ár og haustið 1919
héldu þau aftur austur um haf til Kaupmanna-
hafnar. Styrjöldin var að baki og hægt að hefja
heimflutning listaverkanna og húsið á Skóla-
vörðuholtinu komið undir þak. Þau fluttu svo í
íbúð sína þar og Listasafn Einars Jónssonar var
opnað á Jónsmessudag 1923. Einar var ekki hrif-
inn af nafninu Hnitbjörg á húsinu og segir syst-
urdóttir hans, Gígja Björnsson, að fjölskyldan
hafi alltaf kallað húsið Einarssafn og ekkert ann-
að.
Lydia, eiginkona Guðmundar frá Miðdal, segir
í bókinni Lífsgöngu Lydiu frá því að helztu vinir
þeirra hjóna úr röðum listamanna hafi tvímæla-
laust verið Einar Jónsson myndhöggvari og Anna
Jónsson eiginkona hans.
Íbúð Önnu og Einars var uppi á lofti, en eldhús-
ið og borðstofan á aðalhæðinni, þar sem er mjög
hátt til lofts. Segir Lydia að það hafi verið afar
gaman að sækja þau heim. „Einar gat líka verið
mjög kátur og skemmtilegur þegar þannig lá á
honum.“ Einu sinni tóku Kjarval og Sigurður
Guðmundsson arkitekt að dansa trölladans sam-
an og tók þá Anna til við að dansa indverskan
dans og setti stóran járnpott á höfuðið til að auka
áhrifin. Hreif þetta alla viðstadda í dans og Lydia
tekur fram, að aldrei hafi verið haft vín um hönd í
veizlum hjá Önnu og Einari.
„Anna var afskaplega góð og skemmtileg
manneskja,“ segir Gígja Björnsson, systurdóttir
Einars Jónssonar. „Hún lifði bara fyrir Einar og
þau voru mikið út af fyrir sig; bæði var að hann
hafði mikið að gera og svo kærði hann sig lítið um
selskapslíf.
Anna hins vegar hafði gaman af að hitta fólk
þegar svo bar undir og þá var hún glaðvær; létt og
kát og talaði við hvern sem var. Hún var mjög list-
ræn og fíngerð í sér. En umfram allt vildi hún
vera með Einari og hafði lengst af ekki þörf fyrir
annað.
Mamma og Einar voru mjög samrýmd og þau
Anna komu oft til okkar. Ég man bara eftir þeim
saman meðan Einar lifði, en eftir það kom hún oft
ein.
Það er annars merkilegt, að fjögur systkinin
giftust öll miklum listamönnum: Anna giftist Ein-
ari Jónssyni, Franzisca varð kona Gunnars Gunn-
arssonar skálds, þriðja systirin giftist Karli Briss-
KONUR KÓNGA
Anna og Einar Jónsson á 70 ára afmæli Einars; 11. maí 1944.
Bið að heilsa Önnu litlu, sagði Ásgrímur Jóns-
son í bréfum til vinar síns Einars Jónssonar.
Anna Jónsdóttir – málverk eftir Ásgrím.
Kóngaröð íslenzkra myndlistarmanna var með erlenda
eiginkonu við hvers manns hönd. FREYSTEINN
JÓHANNSSON vekur upp sögur nokkurra þeirra.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. JÚNÍ 2003