Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.2003, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.2003, Blaðsíða 11
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. NÓVEMBER 2003 11 Hversu mikið er hægt að þjappa gögnum? SVAR: Í stuttu máli er svarið að það eru engin sérstök neðri mörk á því hversu mikið hægt er að þjappa gögnum. Það er þó ekki hægt að þjappa þeim niður í ekki neitt, því að gögnin verða að komast til skila. En það fer eftir eðli gagnanna og þeim forsendum sem við gefum okkur, hversu mjög við get- um þjappað. Tökum einfalt dæmi: Við ætlum að senda aðra af tveimur textaskrám til vinkonu okk- ar. Hvor skráin um sig er um 500 KB, segj- um að önnur innihaldi allan texta Njálssögu, en hin texta Grettissögu. Ef móttakandinn veit fyrirfram að við ætlum að senda honum aðra hvora skrána, þá þurfum við ekki að senda honum alla skrána, heldur bara einn bita, þar sem 0 stendur fyrir Njálssögu, en 1 fyrir Grettissögu. Með þessu höfum við „þjappað“ 500 KB skrá niður í einn bita! Ef móttakandinn hefur ekki þessa vitn- eskju, það er að segja að hann veit ekkert um gögnin sem á að senda, þá náum við auðvitað ekki þessari miklu þjöppun. En at- hugið að ég hef í raun þjappað Njálssögu niður í 9 bókstafi með því að nota orðið „Njálssaga“ um eitthvað sem er í raun um 500 KB texti! Þú sem lesandi þarft ekki að vita meira, heldur get ég vísað í sameig- inlega þekkingu okkar. En þá má kannski umorða spurninguna og spyrja hversu mikið hægt sé að þjappa gögnum án þess að nota sér sameiginlega þekkingu. Flest gagnaþjöppunarforrit á tölvum eru þannig úr garði gerð að þar er ekki notuð nein utanaðkomandi vitneskja. Þetta er gert bæði til þess að þjappaða skráin geti staðið sjálfstætt og einnig til þess að ekki verði gerðar of miklar kröfur til afþjöppunarhluta forritsins. Það væri þó ekkert úr vegi fyrir þjöppunarforrit að reyna að átta sig á því hvers konar skrár er um að ræða (til dæmis Word 2000 skrá, EXE-skrá, eða JPEG-skrá) og senda þær upplýsingar sem kóða til að ná betri þjöpp- un. Afþjöppunarforritið yrði þá að vita hvað hver kóði þýddi og við værum ekki með eins almenna þjöppun. Það koma til dæmis öðru hverju út nýjar útgáfur af MS Word, sem búa til skrár með annarri uppbyggingu en fyrri útgáfur og þá þarf að uppfæra öll þjöppunarforrit. Ef við skoðum eingöngu þjöppun án ut- anaðkomandi þekkingar, þá er hægt að skipta henni í tvo flokka eftir því hvort gögnin varðveitist öll eða tapist að einhverju leyti. Svonefnd viðsnúanleg þjöppun (e. loss- less compression) varðveitir upplýsingarnar í gögnunum nákvæmlega. Við afþjöppun fæst nákvæmlega sama bitaruna og sú sem þjappað var. Tapandi þjöppun (e. lossy com- pression) nær fram meiri þjöppun með því að breyta upplýsingunum. Í mörgum til- fellum er óþarfi að nota nákvæmlega sömu bitarunu, því að notandinn sér lítinn eða engan mun á upphaflegu gögnunum og af- þjöppuðu gögnunum. Slíkt á til dæmis við um tónlist, ljósmyndir og kvikmyndir. Tapandi þjöppun hefur í raun engin eig- inleg neðri mörk. Við getum tekið dæmi af þjöppun á stafrænni ljósmynd þar sem blár himinn þekur stórt svæði. Hægt væri að þjappa svæðinu með því að skilgreina það sem til dæmis „200x200 blátt“ í stað þess að telja upp alla 40 þúsund myndpunktana á svæðinu og segja nákvæmlega hvaða tón af bláum lit þeir hefðu. Það kemur auðvitað ekki alveg sama mynd út, en ef þetta er góð nálgun þá tekur enginn eftir því. Sama má segja um tónlist. Mannseyrað hefur ákveðnar takmarkanir sem hægt er að nýta sér við þjöppun tónlistar. Til dæmis nemur eyrað ekki hvað gerist næstu millisekúndur eftir að mjög hátt hljóð heyrist. Það má því henda út heilu bútunum úr lögum án þess að nokkur heyri mun á því! Viðsnúanlegri þjöppun er heldur þrengri stakkur skorinn, því þar má ekki einn ein- asti biti breytast eftir þjöppun og af- þjöppun. Undir vissum kringumstæðum er þetta nauðsynlegt, til dæmis ef þjappa á keyrsluskrá (EXE-skrá). Keyrsluskrá sam- anstendur af skipunum sem örgjörvinn á að framkvæma og breyting á einum bita getur orðið til þess að skipunin hefur allt aðra merkingu en áður. Forritið mundi þá gefa aðra niðurstöðu eða, sem er líklegra, ekki geta lokið keyrslu. Það er óviðunandi fyrir notendur að keyrsluskrá sem hefur verið þjöppuð og síðan afþjöppuð, verki ekki leng- ur. Sama gildir um textaskrár, Excel-skjöl og ýmsar fleiri gerðir gagna. Viðsnúanleg þjöppun verður því aldrei eins mikil og tapandi þjöppun. Hversu mikil þjöppunin getur orðið ræðst af eðli gagnanna. Þá skiptir mestu máli hversu mikið er af endurtekningum (e. redundancy) í gögnunum. Skoðið eftirfarandi tvær 20 stafa talnarunur: 77777777777777777777 og 35897932384626433832. Hvora rununa er auðveldara að muna? Þá fyrri, auðvitað, því við getum lýst henni í styttra máli („tuttugu eintök af 7“). Það virðist engin regla vera í seinni rununni og engar endurtekningar. Fyrri talnarunan þjappast því betur en sú seinni. Reyndar er til önnur lýsing á seinni rununni, „tölustafir númer 10 til 29 í pí“. Sú „þjöppun“ mundi reyndar nota sér utanaðkomandi þekkingu, sem er vitneskja um töluna pí. Hægt er að prófa þetta með því að búa til eina skrá með 10 þúsund eintökum af tölu- stafnum 7 og aðra með fyrstu 10 þúsund tölustöfunum í pí. Hvor skrá um sig er 10.000 bæti. Þegar skránni með tölustöfum úr pí er þjappað með forritinu WinZip þá verður hún 5.209 bæti, sem er um 52% af upphaflegri stærð. En skráin með 10 þús- und eintökum af 7 fer niður í 143 bæti, sem er aðeins 1,4% af upphaflegri stærð skrár- innar. Í forritum eins og WinZip er alltaf einhver lágmarksstærð úttaksskráa, þannig að þjöppunin yrði hlutfallslega meiri eftir því sem skráin stækkaði. Til dæmis verður skrá með 100 þúsund eintökum af 7 ekki nema 247 bæti, eða 0,25% af upphaflegri stærð. Hjálmtýr Hafsteinsson, dósent í tölvunarfræði við HÍ. ÞJÖPPUN GAGNA Hver er saga rappsins, hvað er fasismi, hvenær var byrjað að rita á Íslandi og hvernig skrifar maður og stillir efnajöfnu? Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum og hægt er að lesa svörin á slóðinni www.visindavefur.hi.is. VÍSINDI Morgunblaðið/Brynjar Gauti Ekki er hægt að þjappa gögnum niður í ekkert. K aunrúnin þótti hættulegt niðurrifsafl á sautjándu öld, enda vísar nafn hennar á kýli, sár, graftarhrúður. Merking þessa heitis kann þó að hafa verið margslungnara áður fyrr. Á fornnorrænni rúnaristu er til dæmis að finna mannsnafnið „Keþan“ og í Landnámu og Þórðar sögu hreðu er það notað sem karlmannsnafn. Hugsast getur að nafnið hafi upphaflega verið auknefni, „hinn kaunum hlaðni“, þótt það sé nú talið vafasamt. Í enska rúnakvæðinu er rúnin kennd við kyndil og bjartan eld, en stafurinn K var í fornensku nefndur „cean“ eða „cen“, „kien“ á fornþýsku, sem stóð fyrir sígrænt barrtré, þin eða furu. Rúnaspeki samtímans hefur túlkað rúnina í ljósi þessa. Þetta kunni að vera rún verkvits eða virkrar sköpunargáfu, táknuð með tömdum eldi (kyndli), enda liggi slíkur eldur tæknilegri þekkingu til grundvallar. Sé svo þá er þetta rún hins haga listasmiðs, Völundar og Loka, en hafa verður hugfast að sköpun byggist alltaf á sundrun, til dæmis fyrir tilstilli elds. Slík upplausn er nauðsynleg svo endursköpun eða ný- myndun geti átt sér stað. Kaunrúnin er í ljósi þessa hluti af ferli er hófst með Óssrúninni og lá um Reiðarrúnina; innblæstri eða þekkingu er með tæknilegri aðferð hrundið í fram- kvæmd um sundrun þess sem fyrir var. Tengsl Kaunrúnar við sígrænt barr vekja grun um merk- ingartengsl við Yggdrasil, veraldartré heiðinnar goðafræði, en þegar guðirnir höfðu mótað alheim úr efni frumverunnar, skipað rúmi og tíma, þá birtist askurinn, táknun hins nýja heims, veglegur viður sem náði til himins og undirheima. Þessi mynd á sér hliðstæðu í ævafornum hugmyndum um stólpa eða möndul sem stóð undir alheiminum, en í heim- ildum er oft greint frá heilögum trjám. Hjá Adam frá Brim- um (11. öld) kemur fram að nálægt hofinu í Uppsölum stæði veglegt tré sem væri grænt bæði vetur og sumar. Þar væri einnig heilög kelda þar sem blót voru framin og kvikum mönnum fórnað. Nafn Yggdrasils merkir hest eða gálga Óð- ins enda nam hann rúnir í trénu; hékk hann níu nætur á vindga meiði, samkvæmt Hávamálum, geiri undaður og gef- inn sjálfum sér. Næturnar níu má tengja heimunum níu sem getið er um í Völuspá og Vafþrúðnismálum, en ekki er vitað fyrir víst hverjir þeir voru né hvort þeir tengdust asknum. Eftirfarandi til- gátu verður að skoða í því ljósi. Vitað er að Miðgarður (efnisheimurinn) er í miðju Ginn- ungagapi, en fyrir norðan hann er Niflheimur, sunnan megin Múspellsheimur; til austurs liggur Jötunheimur og fyrir vestan er Vanaheimur. Öðrum heimum er komið fyrir á mið- súlunni er liggur um miðjan Miðgarð. Undir honum er Svartálfaheimur, en þar fyrir neðan Hel; næst fyrir ofan Ljósálfaheimur, en efst trónir Ásgarður. Heimunum er eftir þessu að dæma komið fyrir í þrívíðu rými, en deila má um skipan hvers og eins. Sumir mundu koma Múspelli og Niflheimi fyrir á miðsúlunni svo dæmi sé tekið. Þessi frumskipan tekur til mis- munandi andstæðutvennda, því súlan kann að tengja meðvitund og hið ómeðvitaða, ljós og myrkur sálar eða veru, en þverásinn spannar útþensluorku eldsins og segulmátt íssins, samruna og klofnun efnislegra reginafla. Athyglisvert er að á milli heimanna níu liggja 24 brautir, jafnmargar og stafir gamla rúnastafrófsins voru. Sé túlkun þessi rétt býr stafróf alheimsins í fyrstu röð rúnastafrófsins. Ræða má um framvindu frá rúnum frumorku (Úr) og frumefnis (Þurs), um rúnir frumvitundar (Óss) og frumtíma (Reiðar) til skipulegs alheims (Kaunar). Ljóst er að þessi merking hefur glatast, því í heimildum síðmiðalda og árnýaldar tengist Kaunrúnin kvöl, sjúkleika og dauða. Um Kaun er sagt í íslenska rúnakvæðinu: Kaun er barna böl og bardaga för og holdfúa hús. flagella konungur. Nafn Kaunrúnar er þýtt með „flagella“ í þessu kvæði, en um það orð segir í íslensku fræðiriti frá 1630: „Tamerlanes Schytakóngur, sem alla Austurálfuna heimsins plágaði með blóðsúthellingum og stríði, þá hann eitt sinn var beðinn að hlífa og vægja einu þorpi, þá svaraði hann og sagði: „Vitið þér ekki að eg er flagellum dei?“ Það er: „Vitið þér ekki að eg er vöndur guðs?“ Hver titill lagðist líka til þeim mektuga Attila Húnakóngi, að hann væri flagellum domini.“ Kaun hefur líkt og Þurs verið rún niðurbrots og óreiðu, enda olli hún sárum, útbrotum, kýlum og meinum; „Kaun er barna bölvan;/ böl gerir ná fölvan,“ stendur í norska rúna- kvæðinu. Það sætir því engri furðu að í Íslenskri galdrabók (17. öld) er að finna galdur þar sem rún þessi er rist með launstöfum, mögnuð með Þursrún og send með Reið í árás- arskyni. RÚNAMESSA LESBÓKAR „Tengsl Kaunrúnar við sígrænt barr vekja grun um merkingartengsl við Yggdrasil, verald- artré heiðinnar goðafræði.“ KAUN RÚNALÝSING 6:16 M AT T H Í A S V I Ð A R S Æ M U N D S S O N

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.