Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.2004, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. JANÚAR 2004 11
Hver eru áhrif femínisma í fé-
lagsfræðilegum rannsóknum?
SVAR: Spurningunni hvað er femínismi er
ekki auðsvarað. Flestir sem skrifa um fem-
ínisma eru sammála um að ekki sé til ein
femínísk aðferð, heldur vísi hugtakið til
margs konar hugmynda og aðgerða. Þar fyr-
ir utan séu þeir einstaklingar sem aðhyllast
femínisma ólíkir innbyrðis og hæpið að þeir
leggi sömu merkingu í hugtakið.
Margir eru þó sammála um að ákveðnir
grundvallarþættir felist í femínisma eða fem-
ínismum, það er að segja hugmyndir um póli-
tískan, efnahagslegan og félagslegan jöfnuð
kynjanna. Með öðrum orðum má segja að
femínismi sé viðbrögð við mismunun
kynjanna og mótmæli gegn feðraveldi og
karllægu stigveldi. Engu að síður eru margir
femínistar ósammála um þessi atriði og álíta
að slíkar skilgreiningar séu of einhæfar og
geri lítið úr þeim fjölbreytileika sem einkenn-
ir femínista og konur og karla almennt.
Kvennahreyfingin á Vesturlöndum á rætur
sínar að rekja til Evrópu á 19. öld. Árið 1910
hafði skipulögð hreyfing myndast þar sem
konur með ólíkan bakgrunn sameinuðust um
málefni eins og kosningarétt, betri vinnuskil-
yrði og rétt kvenna til menntunar, svo fátt
eitt sé nefnt.
Í dag er gjarnan talað um að til séu þrjár
meginstefnur femínisma. Í fyrsta lagi eru til
femínistar sem telja að á kynjunum sé eðl-
ismunur, en þrátt fyrir þennan mun sé mik-
ilvægt að leiðrétta ójöfnuð sem birtist meðal
annars í launamun kynjanna.
Í öðru lagi ber að nefna femínista sem vilja
fjarlægja öll skil milli kynjanna og við-
urkenna ekki að til séu líffræðilegir eða fé-
lagslegir þættir sem annaðhvort tilheyra
bara konum eða bara körlum. Margir sem
aðhyllast þessar hugmyndir telja að þann
mun sem er á kynjunum í dag, megi rekja til
grunngerðar samfélagsins sem leitast við að
gera konur undirgefnar körlum. Markmiðið
er því að eyða þessari feðraveldishugsun og
koma á algjöru jafnræði milli kynjanna.
Í þriðja hópnum eru femínistar sem hafa
að einhverju leyti dregið úr þeim róttæka
femínisma sem tíðkaðist á sjötta og sjöunda
áratugnum, en berjast engu að síður ötullega
fyrir málefnum á borð við rétt kvenna til
fóstureyðinga. Ekki er lengur fjallað um kon-
ur og karla sem fyrir fram skilgreinda hópa,
heldur er áherslan lögð á fjölbreytileika ein-
staklinga og muninn þeirra á milli. Unnið er
gegn feðraveldissinnum sem gera lítið úr
þessum margbreytileika en undirstrika það
sem að þeirra mati einkennir konur og karla.
Sameiginlegur þráður allra femínískra
hreyfinga í tíma og rúmi felur í sér kenn-
ingar og skuldbindingar um að konur og
karlar séu jafningjar á öllum sviðum. Þessi
„kjarni“ reynir ekki að lýsa því sem er sam-
eiginlegt eða ekki sameiginlegt með körlum
og konum, né heldur er það markmið hans að
útiloka karla og styðja eingöngu við bakið á
konum.
Hægt er að samþykkja megininntak fem-
ínismans án þess að skilgreina sig sér-
staklega innan þeirra stefna sem minnst hef-
ur verið á hér að ofan, eða annarra sem ekki
hefur verið fjallað um. Viljinn fyrir fé-
lagslegum, efnahagslegum og pólitískum
jöfnuði kynjanna er nægur. Hver og einn
getur síðan haft eigin hugmyndir um hvaða
leið sé best til að ná settu marki. Þetta frelsi
einkennir margbreytileika femínista, sem
eiga það þó sameiginlegt að vilja breytingar
sem leiða til jafnaðar kynjanna.
Að lokum má nefna gagnrýni femínista ut-
an Vesturlanda á hefðbundinn femínisma, en
á síðustu árum hafa meðal annars litaðar
konur og konur sem búa í fátækari löndum
heimsins, gagnrýnt hversu mikið af vanda-
málum hvítra, vestrænna femínista hafi verið
yfirfært á allar konur, alls staðar í heiminum.
Í þessu felst að vestrænir femínistar gera
ráð fyrir að allar konur hafi sömu markmið
að leiðarljósi, en gleyma að taka með í reikn-
inginn að margar konur þurfa ekki einungis
að kljást við kynjamisrétti heldur einnig mis-
rétti sökum litarháttar, stéttar og stöðu. Þar
af leiðandi geta femínistar á Vesturlöndum
ekki verið málsvarar allra kvenna alls staðar.
Snemma á áttunda áratugnum tóku femín-
istar að gagnrýna karllæga slagsíðu fé-
lagsvísindanna, einkum með tilliti til hversu
ósýnilegar raddir kvenna voru í félagsvís-
indum. Henrietta Moore, prófessor í fé-
lagslegri mannfræði við London School of
Economics, hefur bent á hvernig ýmsar
rannsóknir mannfræðinga sem áttu að end-
urspegla samfélög í heild sinni, hafi í raun
aðeins birt þá hlið er sneri að karlmönnum.
Til að ýta undir femínískt sjónarhorn í fé-
lagsvísindum hefur hlutur kvenna í rann-
sóknum verið aukinn, þá hvort heldur sem
þátttakendur eða rannsakendur. Þá hafa
margar af eldri rannsóknunum verið endur-
skoðaðar með tilliti til hvort og hvernig kon-
ur birtast í þeim. Að lokum hefur farið fram
endurskoðun á kenningum sem í mörg ár
sniðgengu konur að miklu leyti og byggðu á
sjónarhorni karla.
Femínískt sjónarhorn getur haft þau áhrif
á rannsakanda að hann er meðvitaður um
þann valdamun sem getur falist í kynhlut-
verkum. Femínískar nálganir benda á að kyn
er aldrei „bara kyn“ í líffræðilegum skilningi
heldur erum við öll undir stöðugum fé-
lagslegum mótunaráhrifum allt frá upphafi
og þar fyrir utan er vert að gera sér grein
fyrir að skilningur manna á hvað felst í því
að vera „karl“ eða „kona“ hefur ólíka merk-
ingu frá einu samfélagi til annars, frá einum
hópi til annars, frá einum einstaklingi til ann-
ars.
Á síðari árum hafa femínistar að sama
skapi lagt áherslu á að rannsakendur geri
sér grein fyrir valdaafstöðu sinni á vettvangi,
að kyn þeirra hafi áhrif og að rannsakendur
geti aldrei verið ósýnilegir í rannsóknum sín-
um, heldur hafi þeir áhrif á alla sem þeir
hafa samskipti við. Að lokum má nefna að
sjónarhorn femínista hefur ekki bara haft
áhrif á rannsóknir sem snúa að konum, held-
ur líka rannsóknir sem snúa almennt að hóp-
um sem eiga undir högg að sækja og þá gild-
ir einu hvort um karla eða konur er að ræða.
Þórana Elín Dietz, meistaranemi í mannfræði við HÍ.
HVER ERU ÁHRIF
FEMÍNISMA
Í FÉLAGS-
FRÆÐILEGUM
RANNSÓKNUM?
Hvað er geislun og hvað eru til margar gerðir af
henni, hvaðan er nafnið Istanbúl komið og hversu
mörg prósent af heimsbyggðinni eru í fangelsi? Þessum spurningum og
fjölmörgum öðrum hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum
og hægt er að lesa svörin á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDI
Æ
tla má að rúnin Bjarkan myndi andstæðu við rún Týs, en hvað
skyldi hún merkja? Í Íslenska rúnakvæðinu er sagt að Bjarkan
sé „laufgrænstur lima; Loki bar flærðar tíma“, en ekkert er á
Loka minnst í norska kvæðinu:
Bjarkan er laufgað lim
og lítið tré
og ungsamlegur viður.
Þessi rún hefur lengi verið tengd lækningum, líkamlegri og
andlegri endurnýjun, nýjum vexti, enda hafa menn veitt því athygli að sé birkitré höggvið
þá vaxa sprotar upp úr sárinu. Lækningarmáttur bjarkartáknsins tengist því einnig að
birkigreinar innihalda efni sem náskylt er aspiríni
og notað í alþýðulyfjum norrænna þjóða og amer-
ískra indíána. Jafnvel má ímynda sér að átt sé við
þessa rún með „limrúnum“ í Sigurdrífumálum:
Limrúnar skaltu kunna
ef þú vilt læknir vera
og kunna sár að sjá,
á berki skal þær rísta
og á baðmi viðar á baðmi…limar:
þeim er lúta austur limar á börk af tré sem snýr greinum sín-
um í austur.
Þegar horft er til „andlegrar“ merkingar þá
skiptir litlu máli við hvaða trjátegund er átt. Þetta
er rún hinnar miklu og fjölleitu Birkigyðju, taldi
rúnaspekingurinn Edred Thorsson, sem ríkir yfir
náttúrulegum breytingum, svo sem fæðingu, kyn-
þroska, hjónabandi og dauða, en einnig hringrás
árstíða, frá tilurð um verðandi og dauða til nýrrar
byrjunar; ekkert fær gróið í heimi náttúrunnar
nema fyrir kraft þessarar rúnar. Rúnin tengist eftir
því að dæma máttarsviðum Freyju, hinnar fornu
frjósemisgyðju, enda skapar hún nauðsynlegt mót-
vægi við rún Týs sem ríkir yfir mannþingum og mælir mönnum réttlæti. Bjarkan stendur
með öðrum orðum fyrir kynferðisleg sköpunaröfl sem koma í veg fyrir ofríki sem skert geti
vaxtarmöguleika mannsins og hindrað eðlilega útrás/þroska.
Freyja og Týr eiga í stöðugri baráttu, jafnt í sjálfi sem samfélagi, en hlutur Loka í ís-
lenska rúnakvæðinu sýnir að ekki er um einfalda andstæðu (gott/illt) að ræða. Í Lokasennu
Eddukvæða gerir hann lítið úr dómarahlutverki Týs og hrósar sér af því að hafa getið son
með konu hans (líklega Freyju). Mig skortir hönd en þú missir sonar þíns, svaraði Týr, böl
er beggja þrá. Ummæli Loka um lauslæti Freyju eru enn athyglisverðari. Gefið er í skyn í
óljósum vísuhluta að hún hafi legið með bræðrum sínum, – „og myndir þú þá, Freyja, frata“
[þ.e. freta]:
Þegi þú, Freyja,
þig kann eg fullgerva.
Er-a þér vamma vant. [er-a…vant: þig skortir ekki lesti]
Ása og álfa,
er hér inni eru,
hver hefir þinn hór verið. [hver: sérhver; hór: friðill]
Fretríki Freyju getur leitt til hömlulausrar kynlífsóreiðu, en sérhvað leitar innra og ytra
jafnvægis; líkami náttúrunnar og andi laganna krefjast hvor annars. Að öðrum kosti trénun
eða ofgróska, skyndiflæði stjórnlausra hvata sem engum lögum lýtur ellegar rökrænt vit
sem drepið getur í dróma, lagt í læðing eða bundið silkifjötrum eðlilega útrás lífsins.
RÚNAMESSA LESBÓKAR
Bjarkan stendur með öðrum orðum fyrir kynferðisleg sköpunaröfl sem koma í veg fyrir of-
ríki sem skert geti vaxtarmöguleika mannsins og hindrað eðlilega útrás/þroska.
BJARKAN
RÚNALÝSING 13:16
M AT T H Í A S V I Ð A R S Æ M U N D S S O N