Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.2004, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 2004 11
Var óánægjan með Harald
hárfagra eina ástæðan fyrir
landnámi Íslands?
SVAR: Í Landnámabók er sagt frá rúmlega
400 landnámsmönnum Íslands. Af þeim eru
um 30 sagðir hafa flúið til Íslands undan of-
ríki Haralds konungs hárfagra eða af ein-
hvers konar missætti við hann. Meðal þeirra
voru nokkrir sem námu stór lönd og áttu mik-
ið undir sér á Íslandi, Skalla-Grímur Kveld-
úlfsson á Borg á Mýrum, Þórólfur Mostrar-
skegg á Hofsstöðum á Snæfellsnesi,
Geirmundur heljarskinn á Geirmundarstöðum
á Skarðsströnd og Hásteinn Atlason á
Stokkseyri. Á hinn bóginn eru þrír landnáms-
menn sagðir hafa farið til Íslands að ráði Har-
alds konungs.
Af þessu verður lítið ályktað með vissu. Um
flesta landnámsmenn er það svo að engar
sagnir eru um ástæður þeirra til að leggja
upp í landnámsferð, og enginn getur vitað hve
margir þeirra kunna að hafa flúið það umrót
sem Haraldur hárfagri olli í Noregi með því
að leggja landið undir sig og stofna þar sam-
fellt konungsríki.
Á hinn bóginn er ekki útilokað heldur að
einhverjar sögur Landnámu af flótta undan
ofríki Haralds séu síðari tíma hugarburður og
skáldskapur. Þessar sögur voru ekki skráðar
fyrr en tveimur til fjórum öldum eftir land-
nám, og kann að vera að flótti undan Haraldi
hafi orðið að sagnaminni í skálduðum sögum
af landnámsmönnum.
Veigamestu rökin gegn því að eigna áhrif-
um Haralds hárfagra landnám Íslands eru þó
þau að landnámið var augljóslega aðeins hluti
af langvarandi og víðtækri útrás norrænna
manna frá Skandinavíu, útrás sem við erum
vön að kalla víkingaferðir.
Þær byrjuðu ekki síðar en rétt fyrir alda-
mótin 800, meira en hálfri öld áður en Har-
aldur hárfagri fæddist. Á þeim tíma segir frá
árásum norrænna víkinga á klaustur í Eng-
landi; síðar lögðu þeir undir sig lönd á Írlandi,
Skotlandi, Mön, Suðureyjar, Orkneyjar,
Hjaltland og Færeyjar, áður en þeir náðu til
Íslands. Þeir fóru rænandi með vesturströnd
Evrópu og inn í Miðjarðarhaf, sóttu suður eft-
ir fljótum Rússlands og réðust jafnvel á sjálf-
an Miklagarð, höfuðborg Austrómverska
keisaradæmisins. Augljóst virðist að rétt sé
að telja landnám Íslands hluta af þessari
miklu hreyfingu, sem hélt svo áfram til Græn-
lands og meginlands Norður-Ameríku.
Hvað olli þá víkingaferðunum og þar með
landnámi Íslands? Á 19. öld var talið að of-
fjölgun fólks á Norðurlöndum væri helsta or-
sökin, og var hún einkum rakin til þess siðar
norrænna karlmanna að geta börn með mörg-
um konum, vera fleirkvæntir og halda frillur.
Á 20. öld varð mönnum ljósara að offjölgun
fólks á ákveðnum svæðum veldur sjaldan út-
rás; flest fólk lifir við skort heima fyrir, deyr
út af í hungursneyðum og leysir offjölgunar-
vandann þannig tímabundið.
Því var tekið að leita að jákvæðari orsökum
víkingaferða. Giskað var á að kannski hefði
þurrara loftslag gert járnvinnslu auðveldari
og bætt þannig möguleika fólks á að nota
verkfæri til að fá meira út úr náttúrunni. Í
austurhéruðum Noregs hefðu menn lagt und-
ir sig meira ræktarland; í þröngum fjörðum
vesturstrandarinnar, þar sem þess var ekki
kostur, hafi menn smíðað sér skip og vopn og
lagt út á hafið.
Loks hefur upphaf víkingaferða verið rakið
til þess að íslamstrúar Arabar lögðu mikinn
hluta Miðjarðarhafsins undir sig á 7. og 8. öld.
Við það færðust verslunarleiðir kristinna
manna norðar um Evrópu, Norðurlandamenn
komust í kynni við millilandaverslun og fóru
að smíða sér haffær skip til að geta stundað
hana sjálfir.
Þessa miklu sæfarendur hlaut fyrr eða síð-
ar að reka vestur yfir Norður-Atlantshafið,
þannig að þeir uppgötvuðu Ísland. Að vissu
leyti er meira undrunarefni hvers vegna það
byggðist ekki löngu fyrr, því ekki munu mörg
jafnbyggileg lönd á jörðinni hafa verið óbyggð
fólki svo lengi.
Gunnar Karlsson, prófessor í sagnfræði
við HÍ.
Hvað merkir peningaþvætti?
SVAR: Talað er um að þvo peninga eða pen-
ingaþvætti þegar uppruni illa fengis fjár er
hulinn svo að þess virðist hafa verið aflað með
löglegri starfsemi. Tilgangurinn er að reyna
að koma í veg fyrir að upp komist að einhver
á illa fengið fé en gera honum engu að síður
kleift að nota það.
Sem dæmi má nefna að maður sem situr
uppi með mikið af seðlum sem eru afrakstur
þjófnaðar eða fíkniefnasölu á væntanlega erf-
itt með að útskýra fyrir viðskiptabanka sínum
hvers vegna hann vill leggja svo mikið reiðufé
inn á reikning. Það myndi líka vekja athygli
ef hann reyndi að kaupa sér dýran bíl eða
fasteign og greiddi fyrir með reiðufé.
Þess vegna er freistandi fyrir hann að þvo
féð, það er láta líta út fyrir að þess hafi verið
aflað heiðarlega. Hann gæti til dæmi fengið
kunningja sinn sem rekur verslun sem hefur
miklar tekjur í reiðufé til að taka við fénu og
setja sig á launaskrá í staðinn. Þá fær hann
reiðufénu breytt í laun sem hann getur lagt
inn á bankareikning og tekið þaðan út og not-
að án þess að mikið beri á því.
Peningaþvætti er ólöglegt, bæði á Íslandi
og víðast hvar annars staðar, þótt misjafnt sé
hve langt er gengið í að uppræta það. Um
þetta fjalla lög nr. 80 frá 1993 með síðari
breytingum um aðgerðir gegn peningaþvætti.
Þau lög leggja meðal annars ríka skyldu á
fjármálastofnanir að reyna að koma í veg fyr-
ir að þær séu notaðar til peningaþvættis.
Gylfi Magnússon, dósent í hagfræði við HÍ.
FÓRU MENN TIL ÍS-
LANDS ÚT AF HARALDI?
Hvernig urðu beygingar til í tungumálum, eru ljón
hættuleg mönnum, hvernig mynduðust Kvosin og
Tjörnin í Reykjavík, hver er réttur barna til einkalífs og hvað merkir hver
röndóttur. Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum hefur verið svar-
að að undanförnu á Vísindavefnum og hægt er að lesa svörin á slóðinni
www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDI
D
ökkgrænar eiturnálar ýviðarins mynda sterk litahvörf í hvítaheimi nor-
ræns vetrar. Þetta sígræna tré af furuætt nær háum aldri og stendur
fyrir þrautseigju í mótlæti, oft gróðursett á útfararstöðum, en var á
tímum víkinga notað í stríðsboga, svo sem íslenska rúnakvæðið ber
vitni um: „Ýr er bendur bogi/ og óbrotgjarnt járn/ og fífu fárbauti.“
Rúnin er hér tengd dauðatólum, ljám og vopnum, föður Loka sem Fár-
bauti hét, en í norska kvæðinu er dregin upp flóknari mynd: „Ýr er vet-
urgrænstur viða; vant er, er brennur, að svíða.“ Viðurinn er sígrænn,
líkt og sagt var um veraldartréð, en hvers kyns er hinn sári bruni sem um er rætt? „Ýr
nær til alls,“ segir í Abecedarium Nordmanicum. Hvað er betur við hæfi en rúnarófinu
ljúki með táknmynd dauðans sem öngvu eirir; með bruna Yggdrasils í fylling tímans, en
þar utan mun Ýrsformið hafa verið notað sem rún dauðans, Todesrune, meðal ger-
manskra þjóðflokka.
Form Ýrs var í öndverðu kennt við eihwaz og vísaði
á súlu Yggdrasils, samkvæmt Edred Thorsson, braut
íkornans Ratarosks, sem rennur með öfundarorð upp
og niður stólpann. Rúnin nær samkvæmt þessu yfir
tilverusviðin þrjú, himna, jörð og undirheim, séu þau
hugsuð á lóðréttum ás. Ýrsrún íslenska rúnastafrófsins
tók aftur form elhaz-rúnarinnar í arf, elgur varð ýr, en
þau tengsl koma ekki fram í rúnakvæðunum. Sumir
kunna að greina spennu innan táknsins í ljósi þessa,
jafnvel þversögn, það var í senn haft um dauða og upp-
risu, en ekki má gleyma margræðni sumra tákna – að
sitthvað er dauði og tortíming. Dauða sinn ber maður
hver hið innra, enda spegla form Manns og Ýrs hvort
annað, líkt og Nauðar og Óss, ekki af tilviljun heldur
fyrir dýpri rök sem íslenskt skáld, Gunnar Gunnars-
son, hefur fært í orð manna best á þessari öld:
„Sá, sem var nógu heill, ákveðinn, sterkur og stórlát-
ur til að hlíta sköpum sínum, hvert svo sem þau leiddu
hann; bjóða þau velkomin þá ekki sízt, er þau færðu honum hrun valda og vegsemdar; ját-
ast þeim fúslega jafnvel í dauðanum, – þeim manni gat ekkert, sem „illt“ verður talið á
hrinið. Hann slapp lifandi og með örlög sín óskoruð gegnum hlið Heljar.“
Spurt er í djúpin og svarið er óbrigðult sem fyrr. Þótt stofninn sviðni í logum elds og
elli, hugar sem náttúru, þá tekur nýtt líf við af því fyrra að eilífu, svo framarlega sem
menn hlíti sköpum. Tréð er stöðug umbreyting vaxtar og hnignunar; „Hjörtur bítur of-
an,“ segir í Völuspá, „skerðir Níðhöggur neðan“, eitt er öðru háð, en lifi menn í samræmi
við lögmál Yggdrasils, þá sigra þeir dauðann, Fárbauta. Þetta grundvallast á því að örlög
séu „óslitinn dómsdagur í sálu mannsins, skapi og blóði: sjálfdómur, er úr djúpum vit-
undar einstaklingsins færir heildinni þrotlaust, færir öllu mannkyni fulla vitneskju, án
undandráttar jafnvel leyndustu raka, um frjómagn stofnsins og ástand…“ Því örlög eru
ekki aðeins ytra fyrirbæri þótt þau eigi sér úthverfa ásýnd; örlög eru innri sem ytri líf-
heild, ekki fyrir aukvisa, því sá sem þau axlar gjörist þáttur í skapandi framvindu, hlaðinn
takmarkalítilli ábyrgð til allra hliða, eins og skáldið komst að orði; örlög krefjast trúar og
heilinda, jafnt í meðbyr sem mótvindi, því að öðrum kosti festumst við í síðkvöldi vetrar,
kaldavermslin breytast í eiturbrunn, og við rætur trésins myndast sveppagróður fúa og
rotnunar, – eldskírn dauðans reynist okkur um megn.
RÚNAMESSA LESBÓKAR
Morgunblaðið/Jim Smart
„Þetta sígræna tré af furuætt nær háum aldri og stendur fyrir þrautseigju í mótlæti, oft
gróðursett á útfararstöðum, en var á tímum víkinga notað í stríðsboga.“
ÝR
RÚNALÝSING 16:16
M AT T H Í A S V I Ð A R S Æ M U N D S S O N
LISTASAFN KÓPAVOGS
gerðarsafn, hamraborg 4
12. desember - 22. febrúar
opnunartímar:
alla daga nema mánudaga
kl. 11 - 17
leiðsögn:
miðvikud. og fimmtud. kl. 12
laugard. og sunnud. kl. 15
www.carnegieartaward.com
Nina Roos, Untitled from Habbit Suddenly Broken
c a r n e g i e
a r t
awa r d
2 0 0 4