Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.2004, Blaðsíða 7

hérna voru lágkúruleg í samanburði við fjöllin í Suð-
ursveit. Þau höfðu tinda sem bentu til himins. (Komp-
aníið bls 127)
Sumir sveitamenn kynnu að segja að Esjan
sé ekki tignarlegt fjall, ekki falleg í laginu,
ekki nógu kringlótt, ekki nógu há eða ekki
nógu lág – Þórbergi finnst hún ruglingsleg,
hún er of ruglingslega samin. Þórbergur er
ekki bara að leyfa sér hér að viðra enn á ný
ótrúlega hneykslanlegar skoðanir mitt í vest-
urbæ Reykjavíkur heldur virðist hann raun-
verulega upplifa Esjuna eins og slæmt atóm-
ljóð eða móderníska skáldsögu, hann finnur
ekki regluna í henni, hún er of glundroða-
kennd fyrir hann, til hvers er hún svona eins
og hún er? Á hverjum degi tók Þórbergur
veðrið, hann mældi hvaðeina hátt og lágt –
hann skipaði öllu því sem fyrir hann bar í ein-
hvers konar kerfi, hvort sem það var ný
þekking eða ný kynni og þegar honum tekst
ekki að koma þekkingunni fyrir einhvers
staðar í hugsana- eða skynjanakvíum sínum
er engu líkara en að honum fallist hendur.
Hann sér mann fara þrístökk og ávinna sér
aðdáun og vinsældir fyrir og hann hugsar
þrennt: í fyrsta lagi: af hverju er ég ekki
frekar dáður fyrir Möllersæfingarnar mínar
sem ég hef stundað daglega í fjörutíu og fjög-
ur ár og útheimta meira þrek heldur en þetta
fáránlega hopp – í öðru lagi: hvers vegna fer
maðurinn ekki frekar sjöstökk? Og í þriðja
lagi – og það sem mikilvægast er: í hvað notar
maður þrístökk?
Í heimi Þórbergs þarf allt að vera til ein-
hvers. Þegar hann skrifaði Bréf til Láru var
hann ekki „að tjá sig“ eða skrifa „af innri
þörf“ heldur skrifaði hann sumt til þess að
„skemmta Láru“, annað til þess að „breyta
þjóðskipulaginu“ og loks lét hann flakka með
„nokkrar skringilegar setningar“ til þess að
„selja bókina“. Og þegar hann leggur út af
bók Þórleifs Bjarnasonar, Hornstrendinga-
bók í hinni frægu ritgerð sinni Einum kennt –
öðrum bent þá gerir hann það beinlínis til
þess að breyta íslenskri fagurfræði á stíl. Og
þá kemur kannski ekki á óvart að gagnrýni
hans í garð Þórleifs beinist umfram allt að
því sem kann að bitna á nytjahlutverki text-
ans. Skalli, uppskafning, lágkúra, ruglandi –
þessar ávirðingar í stíl snúast þegar á öllu er
á botninn hvolft allar um það sama: að texti
viðkomandi verður eins og Esjan, of rugl-
ingslega saminn, ekki nógu skýr og einfaldur,
náttúrulegur, eðlilegur: það er ekki tilviljun
að hann kennir fjöllin hér við lágkúru. Hug-
takið skalli snýr að því að höfundur gangi
ekki nógu langt í að upplýsa lesandann um
það sem skrifað er um og bendir Þórbergur
sérstaklega á til eftirbreytni í þeim efnum
kafla sinn í Rauðu hættunni þar sem hann
segir frá Rauða torginu og því hversu margir
faðmar á lengd og breidd það sé. Öllu verri
galli á einni frásögn er Uppskafningin að
mati Þórbergs, sem hann kallar „hofróðulegt
tildur og tilgerð, skúf og skrumskælingur, í
hugsun, orðavali og samtengingu orða“ í
texta sem höfundar grípi til af hégóma, í því
skyni að láta dást að sér. Þórbergur talar um
þingeysku uppskafninguna, sem hann skýrir
að vísu ekki nánar en sé ólík þeirri uppskafn-
ingu sem Þórleifur geri sig einkum sekan um
og sé af útlendum toga spunnin, sambærileg
við kubbahús, jassmúsík og hið þráláta stillu-
bein í myndlistinni með körfu á borði og
könnu á stól. Þegar nánar er að gætt er hér
einkum átt við það þegar hendir höfund að
setja saman tvö nafnorð í nefnifalli og eign-
arfalli og tilgreinir Þórbergur fjölmörg dæmi
um þetta – svo mörg raunar að lesandi fær
ævilanga óbeit á eignarfalli. Lágkúran er
angi af sama meiði og uppskafningin, og felst
í því þegar orðum úr ólíkum og misháum
stílsniðum er skeytt saman á ómeðvitaðan
hátt. Ruglandi er svo síðasta hugtakið sem
Þórbergur notar um gallana á skrifum Þór-
leifs, en er ekki beinlínis stíllegt hugtak held-
ur er manni nær að halda að hann noti hug-
takið þegar honum sýnist höfundur setja mál
sitt ruglingslega fram eða jafnvel þegar hann
er ósammála höfundinum – Þórbergi er það
til dæmis sérstakur þyrnir í augum að Þór-
leifur skuli leyfa sér þá ruglandi að staðhæfa
að mórar og skottur séu ekki lengur til síðan
olíuljósin komu og rafmagnið …
Hvað vildi Þórbergur? Hann vildi til dæm-
is röð og reglu. Og þegar kemur að stíl gerir
hann fyrst og fremst kröfu um ráðvendni, að
maður spjátri sig ekki heldur skrifi satt.
Hugtök meistarans um stílgalla snúa öll að
óþarfa í rituðu máli. Hann spyr: til hvers er
þetta skrifað svona en ekki hinsegin, hvaða
notagildi hefur það? Stíllinn á að vera grand-
var. Hagnýti og skynsemi er honum því enn
leiðarljós – rökvísi er sá mælikvarði sem
hann setur öllu rituðu máli, rétt eins og ann-
arri mannlegri iðju, og líka fjöllum.
*
Þrátt fyrir alla þessa regluþrá, allan þenn-
an röklosta, þessa örvæntingarfullu leit að
endanlegum mælikvarða hagnýtis allra hluta
þá finnur maður hvarvetna hjá Þórbergi hið
víðfeðma frelsi andans sem gerir hann að
meistara íslensku ritgerðarinnar. Hann hafði
algjört stíleyra – eins og sagt er um tóneyra
hjá sumu fólki – og gat leyft sér að skrifa
stoltur nánast hvaða firrur sem var. Þetta al-
gjöra stíleyra gerir hann steigurlátan og
stoltan málsvara minnihlutaskoðana sem
væru þær augljós sannindi. Stutt setning
tekur við af langri og leiðir að annarri enn
lengri og svo endar málsgreinin óvænt í
beittu og snöggu spakmæli. Allt sem hann
skrifar orkar á mann eins og viska. Maður
sem skrifar af slíku valdi á setningargerðinni
hlýtur að mati manns að hafa lagst í djúpa
umhugsun „um eðli hlutanna“. Hann var frá-
bitinn tildri í stíl en skrifaði sjálfur ekki eins
og nokkur annar. Hann krafði íþróttir um
notagildi en laðaðist að hugmyndinni um ní-
stökk.
Í stíl sínum fór Þórbergur sjöstökk og ní-
stökk – en aldrei þrístökk, nema þá hugs-
anlega á einum fæti svo það varð nýstökk. Og
hann birtist alskapaður strax í Bréfi til Láru
og var þá þegar svo þróaður að hann hafði á
sér svip þess að vera eðlilegur, vera hinn
náttúrulegi íslenski stíll. Og kannski er hann
það: ég held að minnsta kosti að Þórbergi
hafi auðnast að skrifa eins og hann minnti að
fjöllin í Suðursveit væru. Stíll Þórbergs hafði
tinda sem bentu til himins. Ég held að hann
hafi haft í sér hið besta úr fortíðinni, íslenskri
sveitamenningu margra alda – forvitni, trú-
rækni, einlægni, sérlyndi og heiðríkan húm-
or. Og mig langar að trúa því að hann hafi
haft í sér hið besta úr framtíðinni og að það
rætist sem hann sá fyrir sér um eindrægni
þjóða sem tala saman á alþjóðlegu hjálpar-
máli og lifa í sátt.
En ég held hann hafi ekkert botnað í nú-
tíma sínum; þeim nútíma sem stendur
kannski enn, þeim nútíma sem stekkur á
stöng bara í því skyni einu að reyna að kom-
ast einum sentímetra hærra, en ekki til að
göfga sig, nútíma hinna stundlegu nautna,
nútíma hagvaxtarins, hins sífellda kláða
neyslunnar, eyðslunnar, eignadýrkunarinnar
– nútíma allra þessara óbærilegu eignarfalla.
Hann segir við Matthías:
Ég hef verið á skökkum stað í fimtíu og tvö ár, en ég
fann það ekki fyrr en ég var kominn hátt á fertugsald-
urinn. Þá fann ég að mér hentaði miklu betur að eiga
heima í sveit en kaupstað. Kyrrðin, þögnin, og lausnin
frá klukkunni eiga miklu betur við mig. Og hin hljóða
músík fjallanna. Austur í Suðursveit hefði ég fundið
hið eilífa og óforgengilega. Þar er lífið djúpt en í borg-
unum er það grunnt, yfirborðslegt og í fjandskap við
hið eilífa og óforgengilega. (Kompaníið bls 242–243)
Heimildir:
Í Kompaníi við allífið – Matthías Johannesen talar við
Þórberg Þórðarson. Helgafell 1959
Þórbergur Þórðarson: Einum kennt – öðrum bent.
Ýmislegar ritgerðir II, bls 50–84. Mál og menning 1977
Höfundur er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JÚNÍ 2004 7

 
 


  

  
    
          
  !
   "  





      
 !
 "!#   $% % 


&
' (
!# )  $%%   ***+ +





































  

 
 

  

+ %+,+
   

+ %+-).

 

 

 
 
! "

  
#  $  # 


 
% &
% '  #  ()

 *
  
 
 #  ' $+ # &

 ,$
 
*   -./ 
 #    
&'0 ' # 
1   '


$% 

2
#.'
 ' 3'
   4

4    .
 $
 ' ./   

$
 5 
6 
$ 

2
#.'


 
 

       
    

 


        

   
  
    
  
 

 
    
 



      !  
 "
 
  "
 

  $  #    #
% 
  # %   & 

 %
  %    


 

$  

 '  '   
      '          ( '
%      

 '
 
        )*   ' 

%  $$
'  


"
(


 +, $# +$# +$


 +, 
 
  - 
$ $$
.
  
 % $ $$
  
 
     '



$$  /' *  
   
$$




  

  0

  
    $$  '  ' 

 
   
  
*  
   "
    
  



  0

  +$

  (     


  0

  
  "
* $$  +$ 

 


 *    "
$$
 

 1 * "
  2
* $$
3

  0

  

 

 4    * 
  5   
  
    !  "  #  
 
 )   
  667 $  )*     
   8  )*         
/  9
      4
 
    (
 
 &
 4
 
 ( % 
    % 
 %  ' 4
    
     9
  %    
   ' 0


  

'
  



 (    

 /  4  ' 9
 
 


   

   
 ##$  %
& $ '  (
(/""0 12 345" 56(57 8933 :+

 
 
 '

 

 7
 8 9:  

  

+ $++
   

+ +).
   '     2

 9;  

  

+ +)+
   

+ ,-+-$.
 
 '    #  : 8 
.' %  9;  

  

+ ++
   

+ %%+,%.
  

   

  

+ %+,+
   

+ %+-).