Íslendingaþættir Tímans - 18.03.1983, Blaðsíða 1
ISLENDINGAÞJETTIR
Föstudagnr 18. mars 1983 —10. tbl. TÍMANS
Ólafur Jónsson
fyrrumbóndi í Eystra-Geldingaholti í Gnúpverjahreppi
Fæddur 22. febrúar 1888.
Dáinn 31. janúar 1983.
Ólafur í Geldingaholti lést á Sjúkrahúsi Selfoss
mánudaginn 31. janúar s.l. næstum hálf tíræður
að aldri, eftir rúmlega tveggja ára dvöl þar og naut
hann þar ágætrar aðhlynningar og hjúkrunar.
Hann fékk heimfararleyfi við og við að Geldinga-
holti, einkum um stórhátíðir, og það var honum
mikið tilhlökkunarefni. Hann var eins og fleiri af
þeim slóðum svo fasttengdur heimabyggðinni, að
þar átti hugur hans heima allar stundir, hvar sem
hann dvaldi og gott er nú að vita af þessum góða
Gnúpverja vera flytja alfarið heim í sveitina sína
kæru.
Mcð Ólafi er nú horfinn héðan af sjónarsviðinu
síðasti bóndinn af þeim tæplega 30 bændum, sem
bjuggu í Gnúpverjahreppi, þegar ég man fyrst
eftir mér á árunum upp úr 1920. Ólafur var auk
þess einn næsti nágranni okkar á Hæli og mikill
heimilisvinur þar og einnig mikill og góður vinur
minn, konu minnar og barna alla tíð til hinstu
stundar.
Ég man vel eftir foreldrum Ólafs, þeim Jóni
Ólafssyni, sem fæddur var í Eystra-Geldingaholti
árið 1846 og stóð þar fyrir búi í 40 ár og Ingunni
Eiríksdóttur frá Vorsabæ á Skeiðum. Ég man vel
hvað Jón var fríður og bar sig vel síðust æfiár sín,
en þá var hann hátt á áttræðisaldri, er ég man fyrst
eftir hoi.um, en hann dó árið 1928 á réttadags-
morguninn. Ingunn var mikil búkona og einstak-
lega sinnug, og man ég það, þegar ég var
smástrákur Qg kom að Geldingaholti, að ég mátti
gæta mín að geta gefið henni svar við öllum þeim
spurningum, sem hún spurði mig um búskapinn á
Hæli og heimilisstörfin þar. Ingunn var dóttur-
dóttir Ófeigs ríka í Fjalli á Skeiðum og er fróðlegt
að fylgjast með því hvað búhyggindi og ráðdeild
er rík .ættarfylgja hjá mörgum afkomendum
Ófeigs í Fjalli.
Ólafur ólst upp í Eystra-Geldingaholti á mann-
mörgu myndarheimili og voru bræðurnir þrír og
systurnar fimm. Það er stutt bæjarleið frá Hæli að
Eystra-Geldingaholti og ég man það enn þá, að
þangað var ég sendur einhverra smáerinda, senni-
lega þegar ég var 5 ára gamall, og var það fyrsta
ferðin mín að heiman út í stóra heiminn, en það
fannst mér þá mikið ferðalag, enda brast mig
kjark að fara lengra en að bæjarlæknum eða
Gilinu, eins og hann var nefndur, og settist þar
niður til þess að safna kjarki til að halda förinni
áfram. En Ingunn kom auga á mig þar og sendi
Steinunni dóttur sína á móti mér og leiða mig yfir
Gilið og var þá vel tekið í Geldingaholti eins og
alltaf síðan.
Ólafur var þá tekinn við búi. Hann kvæntist
Pálínu Guðmundsdóttur frá Hólakoti í Hruna-
mannahreppi árið 1919 og hófu þau búskap í
Eystra-Geldingaholti það sama ár. Á þessum
árum voru að verða mikil þáttaskil í Eystra-Geld-
ingaholti, þar sem systkinin Ólafs voru öll ýmist
gift og farin að búa annarsstaðar, eða á förum
þaðan. Eigi að síður var eins og allt væri þar í
órofajafnvægi. Gömlu hjónin áttu þar góð elliár
og hlúðu að litlu börnunum þeirra ungu hjónanna,
sem urðu 4, einn sonur og þrjár dætur, og nýja
konan, hún Pálína, var dáð af öllu heimilisfólkinu.
Þeim Ólafi og Pálínu tókst að gera heimilið í
Eystra-Geldingaholti að þeim skjólgóða reit, sem
allir, sem þangað réðust til verka eða dvalar, vildu
eiga að heimili sínu eins lengi og kostur var.
Ég held, að það fari ekki á milli mála, að sú
kynslóð, sem nefnd hefur verið aldamótakynslóð
og var að koma til vits og ára um aldamótin
síðustu, hafi lifað á einstöku bjartsýnis og fram
faraskeiði. Þó að margt þessa fólks hafi ekki heimt
daglaun að kveldi, þá hlaut það þau laun, sem eru
ef til vill dýrmætust, en það er vinnugleðina og um
leið að sjá lífið og allt umhverfið í kringum sig
blómstra og bera ávöxt. Eystra-Geldingaholt var
fremur lítið en mjög grösugt og notadrjúgt býli,
en þegar Ólafur var lítill drengur lagðist nágranna
jörðin Hamrar, sem var álíka landmikil jörð,
undir Eystra-Geldingaholtið og með því var
Eystra-Geldingaholt orðin landmikil kostajörð.
Á fyrstu áratugum aldarinnar urðu miklar breyt-
ingar á aðstöðu landbúnaðarins, sérstaklega með
tilliti til flutninga og sölu og vinnslu búsafurða.
Hér skal aðeins bent á stofnun Sláturfélags
Suðurlands 1908, stofnun rjómabús í Ásum 1903
og lagning bílvegar í sveitina sem mátti heita fær.
Lengi var endastöð áætlanabílsins í Geldingaholti,
eða frá 1928 til 1933. Ólafur í Geldingaholti var
orðinn fulltíða maður áður en þessar undirstöður
landbúnaðarins komu til. Það féll því í hlutskipti
aldamótakynslóðarinnar með félagslegu átaki að
hrinda þeim stórvirkjum í framkvæmd.
Ég minnist þess með aðdáun, þegar bændur í
Gnúpverjahreppi reistu heimavistarbarnaskóla
hjá Ásum árið 1923. Þetta var mikið átak fyrir
fámenna sveit og ótrúlegt afrek, þegar hugsað er
til þess, að þar var þá ekkert vélknúið tæki, ekki
malborinn vegur lengra en að Húsatóftum á
Skeiðum og á mörgum bæjum ófullkomin húsa-
kynni og kynding þeirra af miklum vanefnum.
En við þessar aðstæður var fólkið staðráðið í
því að bæta menntun barnanna og fyrir það get ég
og mínir jafnaldrar þakkað aldamótamönnum,
Ólafi í Geldingaholti og jafnöldrum hans, fyrir
þeirra kjark og bjartsýni, sem lýsti sér í marghátt-
uðum menningarframkvæmdum í sveitinni.
Ólafur í Geldingaholti var góður bóndi. Hann
var vel búhagur og snyrtimenni í öllum verkum
sínum. Hann var ágætur fjármaður og átti alltaf
fallegt og kostamikið fé með fastmótuðu fjár-
bragði. Hann átti einnig ágætt hestakyn og allar
skepnur voru vel með farnar og gengu áfallalaust
fram, alla hans búskapartíð.
Ólafur var félagslyndur, tók þátt í margþættu
félagsmálastarfi í sveitinni, var lengi deildarstjóri
Sláturfélags Suðurlands, og var um skeið í
hreppsnefnd. En það sem hafði þó mest gildi var,
að hann var góður félagsmaður í öllum þjóðþrifa
félagsskap í sveitinni og naut þess að láta þar gott
af sér leiða.
Þau Ólafur og Pálína áttu því láni að fagna að
eiga laga samleið í farsælu hjónabandi eða tæp 60
ár. Lengst af ráku þau stórt og myndarlegt bú en
Framhald á bls. 2